{[['
']]}
']]}
Του Παναγιώτη Φρούντζου, Δημοσιογράφου - "Αιρετικά"
Οταν σας 15 Ιουνίου 1341 πέθανε ο Ανδρόνικος Γ', δίχως να ορίσει διάδοχο, ο γιος του Ιωάννης (ο μετέπειτα Ε') ήταν μόλις εννέα χρόνων. Ο μόνος που θα μπορούσε να διασφαλίσει τη νόμιμη διαδοχή δίχως να τύχει στον μικρό το «ατύχημα» της τύφλωσης που έτυχε στον 11χρονο Ιωάννη Δ' Λάσκαρι από τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο ήταν ο Ιωάννης Καντακουζηνός, άντρας συνετός, τον οποίο ωστόσο κέντριζε η φιλοδοξία της εξουσίας.
Ο Καντακουζηνός ήθελε να αναλάβει καθήκοντα επιτρόπου, αλλά αντέδρασαν η αυτοκράτειρα Αννα της Σαβοΐας (δεύτερη σύζυγος του Ανδρόνικου), ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας και ο πανούργος Αλέξιος Απόκαυκος.
Κι ενώ ο Καντακουζηνός διεκπεραίωνε με ζέση τα κυβερνητικά του καθήκοντα, ο πατριάρχης και ο Απόκαυκος επέμεναν στην απομάκρυνσή του. Και σε μια κοινωνικά διαιρεμένη αυτοκρατορία ο εμφύλιος ήταν η μόνη ασφαλής οδός για την επίλυση τέτοιου είδους διαφωνιών.
Πίσω από τον Καντακουζηνό συντάχτηκαν τα πιο προνομιούχα στρώματα της αυτοκρατορίας: ο στρατός και η κοινωνική αριστοκρατία, στρώματα που αναγνώριζαν στο πρόσωπό του τον εγγυητή της συνέχισης της πολιτικής της οικογένειας Παλαιολόγων.
Εν τη απουσία του επιτρόπου στο Διδυμότειχο ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας εγκαθίσταται στα ανάκτορα και διορίζει τον Απόκαυκο διοικητή και επίτροπο.
Η πρώτη διαταγή του νέου επιτρόπου αφορά το γκρέμισμα του σπιτιού και τη λεηλασία της περιουσίας του Καντακουζηνού. Εχθρός της αυτοκρατορίας κηρύσσεται ο μέχρι πρότινος αντιβασιλέας, ωστόσο αυτός αντιδρά αμέσως. Αυτοανακηρύσσεται αυτοκράτορας στις 26 Οκτωβρίου 1341.
Εχοντας στο πλευρό του την αριστοκρατία της Θράκης και διατρανώνοντας την πίστη του στη νόμιμη αυτοκρατορική οικογένεια αντιπαρατασσόμενος στον σφετεριστή Απόκαυκο, διέταξε να μνημονεύεται το όνομα της Αννας και του νεαρού αυτοκράτορα Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου πριν από το δικό του και της γυναίκας του.
Την αριστοκρατία κινητοποίησε ο Καντακουζηνός, τον λαό ο Αλέξιος Απόκαυκος- ένας λαός εξαθλιωμένος, ένας λαός ούτως ή άλλως στα πρόθυρα εξέγερσης. Βίαιες λαϊκές κινητοποιήσεις ξεσπούν στη Θεσσαλονίκη και την Αδριανούπολη - στη Θράκη μάλιστα επεκτείνονται και σε άλλες πόλεις, όπου μέλη της αριστοκρατίας (οπαδοί του Καντακουζηνού) εξοντώνονται.
Στέφθηκε ο Καντακουζηνός στο Διδυμότειχο, οργάνωσαν και τη στέψη του ανήλικου Ιωάννη στην Πόλη (19 Νοεμβρίου 1341) με απόφαση της αυτοκράτειρας και της συγκλήτου.
Δύο Ιωάννηδες λοιπόν διεκδικούσαν τον ίδιο θρόνο. Αν και στην περιοχή της Αδριανούπολης οι οπαδοί του επιφύλαξαν θερμή υποδοχή στον Καντακουζηνό, ο δήμος αντέδρασε με βία. Αρχίζει η εξέγερση εναντίον των ευγενών που καταλήγει στην κατάληψη της εξουσίας από τον λαό με πρωτεργάτη τον χειροτέχνη Βράνο.
Δυαδική εξουσία στη Θεσσαλονίκη των Παλαιολόγων και των ζηλωτών
Μετά την Αδριανούπολη ακολουθεί η Θεσσαλονίκη. Το 1342 ξεσπά το κίνημα των ζηλωτών που έθεσε στόχους του όχι μόνο την αντιπαράθεση με τους ευγενείς, αλλά την κατάληψη της εξουσίας.
Αφορμή για να ξεκινήσει η λαϊκή εξέγερση έδωσε η απόφαση του διοικητή της Θεσσαλονίκης και των αρχόντων να παραδώσουν την πόλη στον Καντακουζηνό. Οι ζηλωτές ξεκινούν τις επιθέσεις εναντίον των ευγενών. Οι επαναστάτες κατακτούν την εξουσία και εγκαθιδρύουν ένα ιδιότυπο λαϊκό καθεστώς διοίκησης. Η λαϊκή εξουσία προχώρησε σε μέτρα κατάσχεσης της περιουσίας των πλουσίων, των μονών και των εκκλησιών.
Το λάθος της βέβαια ήταν ότι έδειξε εμπιστοσύνη στους Παλαιολόγους, την ξιπασμένη οικογένεια μεγαλογαιοκτημόνων. Και αυτό συνέβη καθώς η Κωνσταντινούπολη στέλνει ενισχύσεις στη Θεσσαλονίκη με τους Ανδρόνικο και Θωμά Παλαιολόγο, οι οποίοι ενώνουν τις δυνάμεις τους με στρατό του οποίου ηγούνταν ο Συργής και ο έπαρχος Μονομάχος. Ετσι στην πόλη αναδύεται μια μορφή δυαδικής εξουσίας: από τη μία τα εξαθλιωμένα λαϊκά στρώματα που επιδιώκουν την αναδιανομή του εισοδήματος, από την άλλη η συντηρητική μερίδα που εκπροσωπεί τα συμφέροντα του αυτοκρα-τορικού οίκου της βασιλεύουσας.
«Κι είχε την εξουσία ένα μπουλούκι, που πήρε το όνομα και λεγόντανε ζηλωτές. Το σύστημα δε, με το οποίο διοικότανε η Σαλονίκη, δεν έμοιαζε με κανένα γνωστό πολίτευμα. [...] Πολίτευμα τέτοιο που μόνο του μπορεί να ξεφυτρώσει, χωρίς να το σκεφθεί ο άνθρωπος. Δηλαδή, αφού μαζευτήκανε μερικοί θρασείς, πήρανε ετσιθελικά την εξουσία, παρασέρνοντας με δημαγωγίες τον όχλο της Σαλονίκης στο θέλημά τους κι' αρπάζοντας τις περιουσίες από τους πλούσιους κ’ έτσι καλοπερνούσαν.
Εβγαλαν δε διαταγές να μην υπακούσει ο λαός σε καμμιά προσταγή, ούτε στου Παλαιολόγου ούτε στου Καντακουζηνού, μα όλοι τους να 'χουν κανόνα στις πράξεις τους και ν’ αναγνωρίζουν για νόμο τις αποφάσεις αυτουνών [των ζηλωτών]» γράφει ο ιστορικός Νικηφόρος Γρήγορός, γεγονός που καταδεικνύει ότι οι ζηλωτές μπήκαν για τα καλά στο ρουθούνι των αριστοκρατών της διοίκησης και της μεγάλης γαιοκτησίας.
Οι Τούρκοι έρχονται στην Ευρώπη με πρόσκληση Καντακουζηνού
Σε Σέρβους και Τούρκους στρέφεται ο Καντακουζηνός για να αναδειχτεί νικητής στη διελκυστίνδα της διαδοχής του βυζαντινού θρόνου. Το 1346 τη διοίκηση της Θεσσαλονίκης ανέλαβε ο μέγας πριμικήριος Ιωάννης Απόκαυκος, γιος του Αλέξιου, έχοντας συνάρχοντα τον αρχηγό των ζηλωτών Μιχαήλ Παλαιολόγο. '
Σύμφωνα με τον Καντακουζηνό ο Ιωάννης Απόκαυκος είχε αγανακτήσει γιατί μόνο κατ’ όνομα κατείχε την αρχή στη Θεσσαλονίκη, ενώ ουσιαστικά την εξουσία ασκούσε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος. Ετσι αποφασίζει να εξοντώσει τον Μιχαήλ. Τον προσκαλεί σε μια σύσκεψη σε ερημικές περιοχές της άνω πόλης και τον δολοφονεί. Στη συνέχεια συλλαμβάνει και εξορίζει τους υπόλοιπους ηγέτες των ζηλωτών -πλην του μετριοπαθούς Ανδρέα Παλαιολόγου- στο κάστρο του Πλαταμώνα. Η αντεπανάσταση συγχρονίστηκε με τις επιθυμίες των ευγενών - μάλιστα ο λαός αποκαμωμένος από την επιθετική πολιτική των ζηλωτών στρέφεται εναντίον τους.
Ο Ιωάννης συγκεντρώνει όλη την εξουσία στα χέρια του, έχοντας τη συναίνεση και του Ανδρέα Παλαιολόγου, και αποφασίζει να παραδώσει την πόλη στον γιο του Καντακουζηνού Μανουήλ.
Κι ενώ όλα έδειχναν πως εξελίσσονται βάσει του σχεδίου του Απόκαυκου, ο Ανδρέας Παλαιολόγος αλλάζει γνώμη και κινείται εναντίον του Ιωάννη με τη συμπαράσταση των ναυτικών της συνοικίας Μάλτας και των ζηλωτών.
Οι ευγενείς και ο Απόκαυκος κλείνονται στην ακρόπολη την ίδια στιγμή που σχεδόν όλη η πόλη πέφτει στα χέρια των ζηλωτών και των ναυτικών. Οταν οι ζηλωτές επιτίθενται στην ακρόπολη, οι στρατιώτες του Απόκαυκου αρνούνται να πολεμήσουν. Ακολούθησε σφαγή και οι ζηλωτές επικρατούν ολοκληρωτικά στη Θεσσαλονίκη (1345) και παγιώνουν δομές λαϊκής εξουσίας στην πόλη.
«Είναι αλήθεια πως στα τελευταία χρόνια (1347-49) η Κομμούνα, απομονωμένη και αποκλεισμένη από ξηρά και θάλασσα, περνούσε άσχημες μέρες. Η φτώχεια μεγάλωσε και μια γενική ανεργία επικρατούσε. Δεν υπήρχε καμιά οικονομική κίνηση. Ούτε εμπόριο ούτε βιομηχανία. Ο Μετοχίτης, μ’ ένα του κρυφό γράμμα στον Καντακουζηνό, του έγραψε όλα τα καθέκαστα και τον προσκαλούσε να στείλει στρατό και στόλο να χτυπήσει τη Σαλονίκη. Ο Καντακουζηνός όμως, για να ’ναι πιο σίγουρος, ζήτησε τη βοήθεια του Ουρχάν. Σε λίγο, με αρχηγό τον Σουλεϊμάν, ήρθαν 20 χιλιάδες Τούρκοι απέξω απ’ τη Σαλονίκη. [...] οι ζηλωτές ξαναπήραν θάρρος και για μια στιγμή επικράτησαν πάλι, μα όταν έφτασαν οι Τούρκοι δεν μπόρεσαν να βαστάξουν, γιατί χτυπήθηκαν κι απέξω κι από μέσα από το κάστρο. Ετσι έπεσε η Κομμούνα. Οσοι δεν πρόφθασαν από τους ζηλωτές να φύγουν σφαχτήκανε. Η τρομοκρατία τώρα των ευγενών αντικατέστησε την τρομοκρατία της Κομμούνας» περιγράφει ο Γιάννης Κορδάτος το τέλος ενός κοινωνικού παράδοξου στους ανατολικούς μέσους χρόνους.
Πώς η ομφαλοσκόπηση σε οδηγεί στο «άκτιστο φως»
Σύμφωνα με τον Κώστα Λάμπο οι βασικές πολιτικές απόψεις του κινήματος των ζηλωτών κινούνταν σε αντιαριστοκρατική και αντιπλουτοκρατική αντίληψη και σε διεκδίκηση μεταρρυθμίσεων στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, στο πλαίσιο των οποίων επιδίωκαν την πολιτική αυτονομία και την ανεξαρτησία τους απέναντι στην κεντρική εξουσία. «Υπερασπίζονταν τους φτωχούς και τους κατατρεγμένους πρόσφυγες που έφταναν από κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας μαζικά στη Θεσσαλονίκη για να γλιτώσουν από τις εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις και την πείνα. Επεξεργάστηκαν πολιτικό πρόγραμμα με συγκεκριμένες πολιτικές θεσμικών, οικονομικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων και οργάνωσαν πολιτικό λαϊκό κόμμα» γράφει ο Κ. Λάμπος.
Ξεχωριστή αναφορά δε πρέπει να γίνει στην πολιτική των ζηλωτών σε σχέση με την προώθηση της παιδείας, της διδασκαλίας του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη όπως και του συνόλου της αρχαιοελληνικής γραμματείας.
Η τάση για εγκατάλειψη των αγκυλώσεων της ορθοδοξίας και της προσέγγισης του νέου πνεύματος που αναδυόταν στην Εσπερία γίνεται εμφανής από τη στάση που κράτησαν απέναντι στους ησυχαστές.
Η ησυχαστική έριδα ταλαιπώρησε το Βυζάντιο στα μέσα του 14ου αιώνα Τη διδασκαλία του ησυχασμού παρουσίασε ο μοναχός Γρηγόριος Παλαμάς, ο οποίος υποστήριζε ότι ο αληθινός μυστικός μπορεί να δει στο τέλος τον θεό όχι κατά την ουσία του αλλά κατά τις ενέργειές του (Στίβεν Ράνσιμαν, «Η βυζαντινή θεοκρατία»).
Ο λόγιος από την Καλαβρία Βαρλαάμ, φορέας του δυτικού ορθολογικού πνεύματος, αντιπαρατέθηκε στους ησυχαστές ειρωνευόμενος την ομφαλοσκόπηση - οι ησυχαστές συνιστούσαν ως άσκηση αυτοσυγκέντρωσης την προσήλωση του βλέμματος στον ομφαλό.
«Οι ησυχαστές ήταν καλόγεροι αντιδραστικοί και μ’ αρχηγό τον Γρηγόριο Παλαμά εκήρυχναν τον ασκητισμό και την μυστικοπάθεια. [...] Ο πνευματικός αυτός μυστικισμός από τη μία μεριά ερχόταν σαν αντίδραση ενάντια στην ερευνητική κίνηση που άρχισε με τη σπουδή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και, από την άλλη, ήταν η φιλοσοφική απολογία του τεμπέλικου και χαύνου καλογερισμού» λέει ο Γ. Κορδάτος και γίνεται ξεκάθαρο πως ένα κίνημα με προοδευτικά χαρακτηριστικά όπως εκείνο των ζηλωτών δεν θα μπορούσε παρά να αντιπαρατεθεί μαζί του σε πολιτικό και πνευματικό επίπεδο.
Το πείραμα των ζηλωτών είχε ημερομηνία λήξης, αντίθετα με τους Παλαιολόγους, τους Καντακουζηνούς και τους μεγαλογαιοκτήμονες των οποίων οι απόγονοι έμελλε να «υποδεχτούν» τον Μωάμεθ τον Πορθητή στους δρόμους της Πόλης.
Δημοσίευση σχολίου