Το ΚΚΕ και το ζήτημα της εξόδου στο βουνό

Δ.Σ.Ε, Ιστορία,

{[['']]}

Πηγή:  Bασιλική Λάζου, δρ Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου – Hot Doc History

Η βία του καθεστώτος σπρώχνει κομμουνιστές και αντιστασιακούς στην παρανομία και την αυτοάμυνα. Αναιμική η ανταπόκριση από τις πόλεις για «νέο αντάρτικο». Η καθαίρεση της Επιτροπής Πόλης της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας. Ο πολιτικός – συνδικαλιστικός αγώνας στις πόλεις αποδείχτηκε ασύμβατος με τον ένοπλο στην ύπαιθρο. Η αυτοκριτική του 1949.

Λίγο πριν από τις εκλογές του 1946, και κυρίως μετά, οι κομματικές οργανώσεις του ΚΚΕ στην επαρχία ανέλαβαν το δύσκολο καθήκον να διατηρήσουν τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην οργάνωση αντάρτικης δύναμης στα ορεινά και τη συνέχεια της νόμιμης πολιτικής δουλειάς στις πόλεις.
Οι ομάδες αυτοάμυνας στην ύπαιθρο έπρεπε να οργανωθούν ώστε να αντιμετωπίσουν δυναμικά τις παρακρατικές οργανώσεις και τη χωροφυλακή, ενώ σε καμία περίπτωση δεν έπρεπε να έρθουν σε ένοπλη ρήξη με στρατιωτικό τμήμα Ο εξοπλισμός τους θα γινόταν με όπλα που οι ίδιοι διέθεταν.

Οι διωκόμενοι αποτελούσαν ένα από τα πλέον σύνθετα ζητήματα, το οποίο προκαλούσε αμηχανία τόσο στην κεντρική ηγεσία του ΚΚΕ όσο και στις περιφερειακές οργανώσεις. Χαρακτηριστικό για τη σπουδαιότητα που απέδιδε το κόμμα στην τήρηση της νομιμότητας ήταν ένα περιστατικό που αναφέρει ο Αριστείδης Θεοχάρης, στέλεχος της κομματικής οργάνωσης στο Αγρίνιο, σχετικά με την οργάνωση των πρώτων Ομάδων Ενοπλων Καταδιωκόμενων (ΟΕΚ) στη Δυτική Στερεά:

«Στον Αρ. Θεοχάρη ανατέθηκε να μεταφέρει την κομματική γραμμή στους παράνομους συντρόφους που κρύβονταν στο Ξηρόμερο. Στην ερώτηση αν εκτός του Θεοχάρη θα μπορούσαν να φύγουν μαζί του μερικοί παράνομοι σύντροφοι Ξηρομερίτες που κρυβόντουσαν μαζί του στο Αγρίνιο, η συγκατάθεση του σ. Τσιτήλου, κομματικού γραμματέα συνοδεύτηκε με την εξής παρατήρηση. “Ναι, αλλά άοπλοι και προσέξτε, αν χρησιμοποιήσετε όπλα μέχρι να φτάσετε στον προορισμό σας, θα σας διαγράψουμε και μετά θάνατος”».  1 
Η ένοπλη δραστηριότητα έπρεπε να έχει τον χαρακτήρα αυθόρμητης πρωτοβουλίας των ίδιων των καταδιωκόμενων αγωνιστών.

Τα κομματικά έντυπα προωθούσαν το σύνθημα της συμφιλίωσης με τη δημοσίευση εκκλήσεων «προς το δημοκρατικό λαό να απαντήσει με ενότητα και συμφιλίωση στο διχασμό και το έγκλημα που στήριζαν οι συμμορίες».
Η πρόταση για συμφιλίωση επαναλαμβανόταν σε κάθε διάβημα  προς τις αρχές, ενώ προτάθηκε να κληθούν τα κόμματα και οι οργανώσεις σε κοινή σύσκεψη για να καταδικαστεί το έγκλημα, να σταματήσουν οι διώξεις και να τεθούν οι βάσεις της συμφιλίωσης.

Παρά τις εκκλήσεις του ΕΑΜ-ΚΚΕ για ενότητα, το κύμα διώξεων απέναντι στην Αριστερά συνεχιζόταν με αυξανόμενη ένταση. Με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου στις 3 Μαΐου 1946 ανασυστάθηκαν οι Επιτροπές Δημόσιας Ασφαλείας για την εκτόπιση όσων θεωρούνταν ύποπτοι για τη διατάραξη της τάξης και της ασφάλειας, αλλά και των οικογενειών τους. Με την ψήφιση των έκτακτων μέτρων «περί ασφαλείας και δημοσίας τάξεως» (Γ' Ψήφισμα) στις 18 Ιουνίου 1946, οι διώξεις πήραν επίσημη μορφή και ενδύθηκαν με κρατικό μανδύα.

Το καλοκαίρι του 1946 ο κοινωνικός χώρος που στήριζε την Αριστερά βρισκόταν σε κατάσταση γενικής αποδιάρθρωσης. Οσοι παρέμεναν στα χωριά, αποκλεισμένοι από τις διανομές και την κρατική βοήθεια, έβλεπαν τις περιουσίες τους να βρίσκονται στο έλεος των συμμοριών και την απόγνωσή τους να μεγαλώνει. Αν και το ΚΚΕ ήταν τυπικά νόμιμο, αναγκαζόταν να δρα σε συνθήκες βαθιάς παρανομίας. Οι περισσότερες οργανώσεις στις επαρχιακές πόλεις είχαν ήδη συντρίβει ή βρίσκονταν σε κατάσταση διάλυσης ή απραξίας.

Βασικό μέλημα των περισσότερων, όπου διατηρούνταν, ήταν η επιβίωση και η αυτοπροστασία τους. Χρειάζονταν επομένως να γίνουν προσπάθειες για την ανασυγκρότηση των οργανώσεων σε νέες βάσεις, καθώς έπρεπε να καταστούν ικανές να λειτουργούν σε συνθήκες παρανομίας. Η προσπάθεια αναδιοργάνωσης ήταν πιο δύσκολη στις μικρές πόλεις. Για παράδειγμα στη Λιβαδειά εξαρθρώθηκε ύστερα από προδοσία η Επιτροπή Πόλης και συνελήφθησαν ο γραμματέας και τα στελέχη της. Στην Αμφισσα είχαν παραμείνει «ελάχιστοι άνθρωποι που με τις συλλήψεις των στελεχών είχαν λουφάξει. Σε μια μικρή πόλη 3,5 χιλιάδων κατοίκων όπως η Αμφισσα, όπου όλοι γνωρίζονταν μεταξύ τους δεν γινόταν μακροημέρευση στην παρανομία» 2. 

Υστερα από τη σύμφωνη γνώμη των κομματικών υπευθύνων στην περιοχή αποφασίστηκε να αναβληθεί η συγκρότηση της παράνομης οργάνωσης στην πόλη. Οι όποιες ενέργειες γίνονταν ήταν περισσότερο προϊόν πολιτικής βούλησης και λιγότερο εκτίμησης της πραγματικής κατάστασης. Υστερα από τις συλλήψεις που ακολούθησαν με το Γ' Ψήφισμα, ελάχιστα στελέχη παρέμεναν ελεύθερα.

Και αν αυτή ήταν η κατάσταση στις πόλεις, στην ύπαιθρο οι οργανώσεις εμφάνιζαν εικόνα ολοκληρωτικής διάλυσης καθώς τα περισσότερα στελέχη είχαν αναγκαστεί να καταφύγουν στις πόλεις ή στην Αθήνα για να σωθούν από τη βία των παρακρατικών συμμοριών και τις συλλήψεις.

Η ασφυκτική αυτή πίεση είχε σημαντικές πολιτικές επιπτώσεις και διευκόλυνε το πέρασμα στην εμφύλια σύγκρουση. Με την ολοκληρωτική αποδιάρθρωση των οργανώσεων στις πόλεις, το μόνο σταθερό σημείο που απέμενε ήταν οι ένοπλες ομάδες στα βουνά. Η ύπαρξη του Δημοκρατικού Στρατού πρόσφερε μοναδικό διέξοδο στο ΚΚΕ για τις πιέσεις που αντιμετώπιζε, καθώς έως την άνοιξη του 1947 είχε κατασκευαστεί ένα θεσμικό και πολιτικό πλαίσιο πολύπλευρης ασφυξίας απέναντι στην Αριστερά, οι υποστηρικτές της οποίας αποκλείονταν από κάθε κοινωνική, πολιτική και οικονομική δραστηριότητα. Για τους περισσότερους η έξοδος στο βουνό, παρά την αντίθετη εντολή των κομματικών οργανώσεων, ήταν η μόνη διέξοδος: «μετά το Δημοψήφισμα δεν μπορούσες να κρατήσεις τον κόσμο όσο και αν οι οργανώσεις έλεγαν να μην ερημώσουν οι πόλεις. Οι έρευνες έγιναν πιο εντατικές. Η μία μετά την άλλη οι συνοικίες περνούσαν από μπλόκο. Δεν υπήρχε σπίτι που να μην μπήκαν μέσα. (...) Προς το τέλος του 1946 κάθε μέρα που περνούσε γινόταν και χειρότερη και με όλα αυτά ο κόσμος αγωνίζονταν».3

Κάποιοι που αργότερα έγιναν διάσημοι, ανάμεσα στους πολλούς "ανώνυμους" της εξορίας. Ο Μίκης Θεοδωράκης (δεύτερος κάτω δεξιά), με συντρόφους του το 1947 στην Ικαρία. Ο Θανάσης Βέγγος (δεξιά) με τους Νίκο Κούνδουρο (μέση) και τον ηθοποιό Τάσο Κατράπα (αριστερά) στη Μακρόνησο το 1949.

Υστερα από τις εκλογές, το δημοψήφισμα και την έναρξη των εμφύλιων συγκρούσεων εγκαινιάστηκε μια νέα πολιτική περίοδος. Με μια σειρά νομοθετημάτων θεσμοποιήθηκε η ποινικοποίηση της αριστερής ιδεολογίας με αποτέλεσμα την αποδιοργάνωση των οργανώσεων της Αριστεράς και το πέρασμά τους στην παρανομία, ενώ τα αστικά κόμματα μπροστά στον κίνδυνο των εμφύλιων συγκρούσεων σταδιακά παραμέρισαν τις μεταξύ τους διαφορές και ενώθηκαν σε κοινό μέτωπο υπό τη σκέπη του αντικομμουνισμού. Από την άλλη η Αριστερά, η οποία είχε αποφασίσει να απέχει από την εκλογική διαδικασία, υπέστη πολύπλευρη οικονομική, κοινωνική και πολιτική ασφυξία και σταδιακά οδηγήθηκε στη γενίκευση του ένοπλου αγώνα.

Μετά τις εκλογές και το δημοψήφισμα του '46 η χώρα μπήκε σε μια νέα πολιτική περίοδο που ποινικοποιούσε την αριστερή ιδεολογία

Στα μέσα Νοεμβρίου 1946, καθώς ο κλοιός γύρω από τις οργανώσεις έσφιγγε, έγινε φανερό ότι η καθοδήγηση των κομματικών οργανώσεων δεν μπορούσε να συνεχιστεί μέσα από τις πόλεις. Από την άλλη, ο αριθμός των καταδιωκόμενων είχε αυξηθεί σημαντικά, γεγονός που έθετε το ζήτημα της οργάνωσης και του συντονισμού του ένοπλου αγώνα. Οι ΟΕΚ (Ομάδες Ενοπλων Καταδιωκόμενων), οι οποίες μέχρι εκείνη τη στιγμή ήταν αυτόνομες, τέθηκαν υπό την καθοδήγηση του ΚΚΕ με σκοπό την αριθμητική τους ανάπτυξη και την επέκταση της δράσης τους, με απώτερο στόχο τη δημιουργία εκτεταμένης ελεύθερης περιοχής.

Ηδη από το καλοκαίρι 1946 οι ΟΕΚ που είχαν εμφανιστεί τους προηγούμενους μήνες συνενώθηκαν σε μεγαλύτερα τμήματα, τα συγκροτήματα, με δύναμη 70-100 αντρών. Η περαιτέρω αύξησή τους εξαρτιόταν όχι μόνο από την κοινωνική διαθεσιμότητα αλλά και από τη δυνατότητα αύξησης του οπλισμού τους. Σε αυτήν τη λογική κινήθηκε η απόφαση να αρχίσουν να επιστρέφουν οι μαχητές και τα στελέχη του ΕΛΑΣ που είχαν καταφύγει στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας για να αποφύγουν τις μεταβαρκιζιανές διώξεις. Η επιστροφή άρχισε από την άνοιξη του 1946 αλλά το φθινόπωρο 1946 ο αριθμός αυξήθηκε.

Ενδεικτικά για τον πρώτο καιρό δράσης του ΔΣΕ είναι όσα γράφει ο Γιώργος Χουλιάρας, καπετάν-Περικλής στον ΕΛΑΣ, για το Αρχηγείο Οθρυος στη Ρούμελη. Η αρχή για τη συγκρότηση του Αρχηγείου Οθρυος έγινε στα μέσα Δεκεμβρίου 1946 από τον Γ. Χουλιάρα (Περικλή) και τον Νίκο Καρκάνη (Νικηφόρο) από το Δερελί Δομοκού, χωριό που είχε προσφέρει μεγάλη στήριξη στον ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ κατά τη διάρκεια της Κατοχής και είχε υποστεί τις συνέπειες της λευκής τρομοκρατίας μετά τη Βάρκιζα.

Η στρατολόγηση νέων μαχητών έγινε με ατομικές προσκλήσεις σε παλιούς ΕΛΑΣίτες, με αποτέλεσμα η δύναμη του αρχηγείου να φτάσει τους 30 άντρες. Στα τέλη Δεκεμβρίου 1946 άρχισαν οι εμφανίσεις στα χωριά, όπως στο κοντινό στη Λαμία (8 χιλιόμετρα) Αυλάκι, όπου οι μαχητές του αρχηγείου παρέμειναν για τρεις ώρες μιλώντας για τους σκοπούς του ΔΣΕ και τα καθήκοντα των οργανώσεων και στρατολογώντας τρεις πρώην ΕΛΑΣίτες. Η τακτική της εισόδου στα χωριά και των ομιλιών στους κατοίκους επαναλήφθηκε και σε άλλες περιπτώσεις. Η συμπεριφορά ωστόσο των κατοίκων, ακόμη και όσων είχαν οργανωθεί στις ΕΑΜικές οργανώσεις, διέφερε σημαντικά από την περίοδο της Κατοχής:

«Οι κάτοικοι του χωριού, όπως άλλωστε γινόταν και σε όλα τα χωριά που περάσαμε απ’ όταν μπήκαμε στο ελληνικό έδαφος μέχρι σήμερα, μας δέχθηκαν και μας φιλοξένησαν, όχι όμως με την ίδια χαρά και τον ενθουσιασμό που μας υποδέχονταν στα χωριά την Κατοχή, ούτε έδειχναν την ίδια προθυμία και το ενδιαφέρον να μας εξυπηρετήσουν. Ηταν συγκροτημένοι και σκεφτικοί και ό,τι έκαναν οι περισσότεροι το έκαναν επειδή δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά. Σε όλες τις εκδηλώσεις τους και τις συζητήσεις που κάναμε μαζί τους έδειχναν καθαρά τις σοβαρές επιφυλάξεις και τις αμφιβολίες που είχαν για την επιτυχία του καινούργιου αγώνα που έχουμε αρχίσει, και δεύτερο απέφευγαν, δεν ήθελαν να εκτεθούνε. Το ίδιο γινόταν και με τους πρώην ΕΛΑΣίτες και ΕΠΟΝίτες οι οποίοι, παρ’ όλες τις προσκλήσεις μας να μας ακολουθήσουν εθελοντικά, μας απέφευγαν με διάφορα προσχήματα» 4.

Στον νέο αγώνα που άρχιζε η διαθεσιμότητα των ανθρώπων ήταν καθοριστικής σημασίας για τον ΔΣΕ όσο και για τους αντιπάλους του. Το φθινόπωρο και χειμώνα 1946 οι αντάρτες έφταναν τους 10.000 - 11.000 άντρες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η αριθμητική αυτή αύξηση συνοδεύτηκε από αντίστοιχη αύξηση των μέσων για τη διεξαγωγή του πολέμου.

Ελιγμοί σε πολιτικό ναρκοπέδιο 

Η προσπάθεια του ΚΚΕ να προωθήσει την ομαλή δημοκρατική εξέλιξη, την πολιτική της συμφιλίωσης και παράλληλα να ασκήσει πίεση στην κυβέρνηση για την επανένταξή του στην πολιτική σκηνή συνεχίστηκε και μετά την εμφάνιση και δραστηριοποίηση των πρώτων ΟΕΚ.
Χαρακτηριστική είναι η ανακοίνωσή του που δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη» στις 31 Οκτωβρίου 1946, τρεις δηλαδή μόλις μέρες μετά τη συγκρότηση του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ υπό τον Μάρκο Βαφειάδη στην Ανθρακιά Γρεβενών, που ζητούσε από όλους τους δημοκρατικούς πολίτες να καταγγέλλουν τις «παγίδες που στήνουν οι εμπρηστές του εμφύλιου πολέμου»: «Τον τελευταίο καιρό κυκλοφορούν στην Αθήνα πολλά ύποπτα υποκείμενα που διαδίδουν ότι έχουν εξουσιοδότηση να κάνουν στρατολογία για να στείλουν αντάρτες στα βουνά. Αλλοι λένε ότι έχουν εντολή να σχηματίσουν αντάρτικες ομάδες, να επανασυστήσουν τον ΕΛΑΣ και να βγουν στο βουνό. Τρίτοι προσθέτουν ότι θα αρχίσουν να χτυπούν και τους Αγγλους με όπλα κ.λπ. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις πρόκειται για πράκτορες και όργανα των εχθρών του Λαού και του Δημοκρατικού Κινήματος που για σκοπό έχουν να δώσουν "πειστήρια” για τα κατασκευάσματα που ο μοναρχοφασισμός και τα κρατικά όργανα σκαρώνουν για να χτυπήσουν τον Δημοκρατικό Λαό και τους αγωνιστές του, κατασκευάσματα που τον τελευταίο καιρό τόσο έχουν πληθύνει» 5.

Με το ίδιο σκεπτικό η καθοδήγηση του ΕΑΜ-ΚΚΕ απέρριψε την πρόταση υψηλόβαθμων αξιωματικών του ΕΛΑΣ που είχαν καταταχθεί από το υπουργείο Στρατιωτικών στον Πίνακα Β (αυτό σήμαινε την πλήρη και ουσιαστική απομάκρυνση από τις στρατιωτικές μονάδες και υπηρεσίες με μόνη διαφορά από την αποστρατεία ότι έφεραν τη στολή του αξιωματικού και έπαιρναν τον μισθό του βαθμού τους) να βγουν στο βουνό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να σταλούν εξορία στην Ικαρία στρατηγοί του ΕΛΑΣ, όπως οι Σαράφης, Μπακιρτζής, Καλαμπαλίκης, Τσαμάκος και Ματσούκας, αμέσως μετά το δημοψήφισμα για την επάνοδο του βασιλιά.

Οπως γράφει ένας από τους αξιωματικούς, ο Στέφανος Παπαγιάννης, «Γύρω στις 15 Ιούλη 1946 μας έδωσαν από τη στρατιωτική υπηρεσία εντολή να συγκεντρωθούμε στον Πειραιά με αποσκευές εκστρατείας, γιατί τάχα θα πάμε αποστολή! Διαδόθηκε κατάλληλα τότε στον κόσμο ότι σε κάποιο νησί είχε μπει σε λειτουργία κάποια Σχολή και ότι θα μας αποσπάσουν εκεί για επιμόρφωση. Η παρουσία τμήματος χωροφυλακής στο μέρος που συγκεντρωθήκαμε φανέρωνε τι είδους επιμόρφωση μας επεφύλασσε η κυβέρνηση. Εκεί μας χώρισαν σε ομάδες και μπήκαμε σε κάμποσο μικρά καΐκια» 6. Τόπος εξορίας των αξιωματικών του ΕΛΑΣ ήταν τα νησιά Φολέγανδρος, Πάρος, Νάξος, Σέριφος και Ικαρία.

Από του; αξιωματικούς Πίνακα Β' στάλθηκαν στην εξορία οι Σαράφης, Μπακιρτζής, Καλαμπαλίκης Τσαμάκος και Ματσούκας αλλά και οι συνταγματάρχες Μουστεράκης, Νομικός, Λελούδας, Γλύπτης καθώς και άλλοι αξιωματικοί άλλων βαθμών.

Τον Απρίλιο 1947, όταν πια τα περιθώρια νόμιμης δράσης του ΚΚΕ υπήρχαν μόνο στα χαρτιά και ο ΔΣΕ είχε λάβει οργανωτική μορφή δημιουργώντας αρχηγεία στις ορεινές περιοχές της χώρας, ήρθε εντολή για απόδραση 12 αξιωματικών από τη Νάξο με σκοπό την ένταξή τους στο ΔΣΕ.
Ο αντισυνταγματάρχης Δημήτρης Κούκουρας, διοικητής της 7ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, ήταν ένας από αυτούς που απέδρασαν για τα «ανταρτοκρατούμενα βουνά της Ελευθέρας Ελλάδος, διά να πολεμήσω ως απλούς στρατιώτης διά την ελευθερίαν και την ανεξαρτησίαν (...) διά να επιβληθή εις τον τόπον μας η Λαϊκή Δημοκρατία». Επειτα από περιπέτειες συνελήφθη τραυματισμένος στη Λοκρίδα, όπως και ο λοχαγός Κίμων Χατζημιχελάκης. Παραπέμφθηκαν στο Εκτακτο Στρατοδικείο Λαμίας, όπου, παρά την πρόταση του βασιλικού επιτρόπου να αναγνωριστούν ελαφρυντικά λόγω της ένδοξης υπηρεσίας προς την πατρίδα, της μέτριας σύγχυσης λόγω βαθυτάτου γήρατος και παρά τις αντιδράσεις στον Τύπο και τις εκκλήσεις για αναστολή της ποινής στο βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών και τον υπουργό Στρατιωτικών, εκτελέστηκε στη Λαμία στις 14 Ιουνίου 1947 (γονατισμένος στο ένα πόδι καθώς δεν μπορούσε να σταθεί όρθιος, πέντε ημέρες μετά την έκδοση της απόφασης), ενώ η ποινή του Χατζημιχελάκη μετατράπηκε σε ισόβια ύστερα από αίτηση χάριτος και παρέμβαση υπέρ του των Κρητών βουλευτών 7.

Η απόφαση για μαζική έξοδο από τις πόλεις στο βουνό

Η 3η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η οποία συνήλθε στο Βελιγράδι στις 11 και 12 Σεπτεμβρίου 1947, έστρεψε -παρόλο που εξακολουθούνταν να αναζητούνται δημοκρατικές λύσεις ειρήνευσης- οριστικά το ΚΚΕ προς τη στρατιωτική αναμέτρηση ως τη μόνη πρακτικά επιλογή που απέμενε μέσα στο αδιέξοδο της πολιτικής νομιμότητας. Για αυτό τον σκοπό έπρεπε να επιστρατευτούν όλες οι κομματικές δυνάμεις για την υποστήριξη και καθοδήγηση της δουλειάς του ΔΣΕ.

Σε αυτό το πλαίσιο εγκρίθηκε το επιχειρησιακό σχέδιο Λίμνες, το οποίο προέβλεπε τη δημιουργία τακτικού στρατού δύναμης 50-60 χιλιάδων μαχητών έως την άνοιξη 1948, ικανού να καταλάβει και να διατηρήσει τον έλεγχο σε εκτεταμένες περιοχές της βόρειας Ελλάδας με κέντρο τη Θεσσαλονίκη και ανατίθετο στο δεύτερο κλιμάκιο του ΠΓ η οργάνωση στην ελεύθερη περιοχή όλης της κομματικής και πολιτικοστρατιωτικής δουλειάς. Παρόλο που υπήρχε μια αναντιστοιχία ανάμεσα στις υπάρχουσες δυνάμεις και μέσα του ΔΣΕ και σε όσα απαιτούνταν για την πραγματοποίηση του σχεδίου, θεωρήθηκε ότι ήταν ακόμη δυνατή μια αριθμητική ανάπτυξη του ΔΣΕ και ότι το ζήτημα των υλικών προμηθειών ήταν λυμένο στη βάση της βοήθειας από τα γειτονικά κομμουνιστικά κράτη.

Στην 5η Ολομέλεια τον Ιανουάριο του 1949 επισημαινόταν ότι αν και ο ΔΣΕ πέτυχε να ματαιώσει όλα τα σχέδια του εχθρού, δεν στάθηκε δυνατό να πραγματοποιήσει στο σύνολο της τη δική του στρατηγική επιδίωξη γιατί δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει τις απαραίτητες εφεδρείες. Ο Ζαχαριάδης μετά το τέλος μιας ομιλίας του στον Γράμμο.

Ο γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαρώδης σε γράμμα του προς το Π.Γ τόνιζε την αναγκαιότητα κινητοποίησης προς το βουνό όσο το δυνατό περισσότερων δυνάμεων χωρίς επιφύλαξη και ταλαντεύσεις. Η παρουσία του ίδιου στις ελεγχόμενες από το ΔΣΕ περιοχές, όπως και κάθε κομματικού στελέχους, θεωρήθηκε ότι θα βοηθούσε στην ανάπτυξη της κομματικής δουλειάς και στη σωστή εφαρμογή της κομματικής γραμμής.

Η 3η Ολομέλεια καταδίκασε τις ταλαντεύσεις και την αναποφασιστικότητα ορισμένων παλαιότερων καθοδηγητικών στελεχών, τα οποία παρά την κομματική εντολή αρνήθηκαν να βγουν στο βουνό, καθώς και ότι χιλιάδες μέλη του κόμματος αντιμετώπισαν παθητικά τις διώξεις του εχθρού και βρέθηκαν στις φυλακές και στις εξορίες.

Ανάμεσα σε αυτούς που καταδικάστηκαν ήταν ο Λευτεριάς, με την αιτιολογία ότι παρόλο που είχε λάβει κομματική εντολή ως μέλος της Κομματικής Οργάνωσης Περιοχής Στερεάς για έξοδο στο βουνό και συντονισμό του ένοπλου αγώνα στη Ρούμελη τον Αύγουστο 1946, αυτός ολιγώρησε, με αποτέλεσμα να συλληφθεί και να παρατηρηθεί σοβαρή καθυστέρηση στην ανάπτυξη του ένοπλου αγώνα στη Ρούμελη. Ο Λευτεριάς κατόρθωσε να συνδεθεί με το αρχηγείο Ρούμελης μόλις τον Σεπτέμβριο 1947 μετά τη δραπέτευσή του από την εξορία. Υστερα από την ανακοίνωση της απόφασης χρησιμοποιήθηκε μόνο σε βοηθητικές εργασίες, παρά τη μεγάλη πολιτική και στρατιωτική εμπειρία του, ως επικεφαλής ενός τάγματος μεταφορών χωρίς οπλισμό 8.

Σε άλλη μια περίπτωση, στους Μαραθιάδες Αγράφων, με εντολή του κομματικού υπεύθυνου Ευρυτανίας λεηλατήθηκε για παραδειγματισμό η οικία ενός από τα τοπικά ιδρυτικά στελέχη του ΕΑΜ, επειδή είχε προτιμήσει να παραμείνει στην Αθήνα παρά να ενισχύσει τον νέο αγώνα και το ΔΣΕ 9.

Η ουσία ωστόσο ήταν ότι, όταν το ΚΚΕ αποφάσισε να κινητοποιήσει όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις του, ήταν πλέον αργά και είχαν χαθεί πολύτιμες ευκαιρίες. Τα πιο δραστήρια μέλη των οργανώσεων στην επαρχία είχαν δολοφονηθεί ή είχαν καταφύγει στην Αθήνα και στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου είχαν χαθεί για το κόμμα. Στις πόλεις τα περισσότερα μέλη του βρίσκονταν είτε στη φυλακή είτε στην εξορία, ενώ πολλοί νέοι είχαν αναγκαστεί να καταταγούν στον Εθνικό Στρατό. Οι συλλήψεις του Ιουλίου 1947 με διαταγή του Ναπολέοντα Ζέρβα, ο οποίος τότε ήταν υπουργός Δημοσίας Τάξης, εξαφάνισαν από τις πόλεις οποιονδήποτε είχε κάποια σχέση με την ΕΑΜική αντίσταση και δεν είχε αποκηρύξει το παρελθόν του. Οσοι απέμεναν ασύλληπτοι από τις οργανώσεις των πόλεων ήταν υποχρεωμένοι να ζουν σε βαθιά παρανομία.

Στις 2 Δεκεμβρίου 1947 σε συνεδρίαση του 2ου Κλιμακίου του Π.Γ διαπιστώθηκε ότι υπήρχε καθυστέρηση στην πραγματοποίηση των σχεδίων της 3ης Ολομέλειας και του  σχεδίου Λίμνες, η οποία αποδιδόταν στη μη πραγματοποίηση των σχεδίων στρατολογίας και τη μη ανάπτυξη της «ολόπλευρης λαϊκής αντίστασης στις μεγάλες πόλεις» 10. 

Με βάση αυτή την εκτίμηση οριζόταν ότι «κάθε μέλος του κόμματος οπουδήποτε και αν βρίσκεται είναι στρατευμένος μαχητής του ΔΣΕ, προσφέρει στον αγώνα μάχιμη στρατιωτικοπολιτική υπηρεσία, έχει όλες τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα του μαχητή του ΔΣΕ». Λαμβάνονταν ακόμη μια σειρά από αποφάσεις για έξοδο των μελών του κόμματος στον ΔΣΕ και στρατολογία σε κάθε αρχηγείο με βάση το σχέδιο Λίμνες, καθώς και δημιουργία στρατηγικών εφεδρειών του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ 11.

Στο γράμμα της ΚΕ του ΚΚΕ προς τα μέλη του ΚΚΕ σε Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη και σε όλες τις πόλεις οριζόταν ως κύρια και βασική δουλειά των κομμουνιστών στις πόλεις να οργανώσουν την έξοδο από τις πόλεις στον ΔΣΕ και τον ένοπλο αγώνα μέσα στις πόλεις. «Κάθε κομμουνιστής που μένει στην πόλη με την μαχητική του ομάδα παίρνει μέρος στον ένοπλο αγώνα μέσα στην πόλη και στη σαμποταριστική δουλειά σε όλες τις επιχειρήσεις, στα εργοστάσια, στα καταστήματα, στους στρατιωτικούς σχηματισμούς». Η Κεντρική Επιτροπή, αφού επισήμανε ότι ο κομμουνιστής της Αθήνας είναι και μαχητής του ΔΣΕ, έθετε ως καθήκον για την Κομματική Οργάνωση Αθήνας του ΚΚΕ την οργάνωση μαζικής εξόδου των εργαζομένων της Αθήνας προς τον ΔΣΕ. Μέχρι τα τέλη του 1948 η Αθήνα έπρεπε να στείλει στο βουνό τόσους εργάτες όσοι χρειάζονταν για τη δημιουργία δύο υποδειγματικών εργατικών ταξιαρχιών.

Γιάφκες και στρατολόγοι

Για την εφαρμογή της απόφασης καθορίστηκαν συγκεκριμένα σημεία- γιάφκες στη Στερεά Ελλάδα, από όπου τα τμήματα του ΔΣΕ, τα οποία δρούσαν στην περιοχή, μπορούσαν να παραλαμβάνουν τις αποστολές ανθρώπων που έρχονταν από την Αθήνα και τις άλλες πόλεις της Στερεός για το βουνό και το αρχηγείο Ρούμελης του ΔΣΕ προετοιμάστηκε για την υποδοχή των νέων μαχητών. Οπως σημείωνε το τηλεγράφημα του μέλους του Π.Γ Γιάννη Ιωαννίδη προς τον υπεύθυνο του παράνομου κομματικού μηχανισμού του ΚΚΕ στην Αθήνα Στέργιο Αναστασιάδη στις αρχές Νοεμβρίου 1947: «Για να στέλνετε ανθρώπους παραλαβή τους θα γίνει επί του δημοσίου δρόμου Αθήνας- Λάρισσας. Πρώτον. Περιοχή αρχηγείου Παρνασσού από Κηψισσοχώρι (σημ. Τιθορέα) μέχρι σταθμό Σούβλας (σημ. εννοεί Σουβάλας - σιδηροδρομικός σταθμός Λιλαία). Δεύτερον. Περιοχή Καλλίδρομου. Από Πολοχώρι (σημ. εννοεί Παλαιοχώρι) μέχρι Χάνι Καρανάσου. Πρέπει να με ειδοποιήσετε πριν 4 μέρες, αν είναι δυνατό αριθμό αυτοκινήτου ή χαρακτηριστικά και ονομασία σωφέρ αν είναι δικός μας. Και όνομα ενός τουλάχιστον φίλου επιβάτη».

Ενας από τους δρόμους εξόδου από την Αθήνα ήταν μέσω της γιάφκας στη σπηλιά Ζεβερδέλλα στον Ασπρόπυργο, η οποία λειτούργησε από την 1 Σεπτεμβρίου 1947 έως τις 23 Μαρτίου 1948. Από αυτό τον δρόμο βγήκαν στο βουνό τα στελέχη του ΚΚΕ και μετέπειτα του ΔΣΕ Μήτσος Βλαντάς και Στέφανος Γκιουζέλης, ο Κώστας Καραγιώργης και 10 αεροπόροι. Οι ομάδες προωθούνταν στον Σκαραμαγκά με αυτοκίνητο και στη συνέχεια μέσω της σπηλιάς με συνδέσμους στα συγκροτήματα του ΔΣΕ που είχαν κατορθώσει να προωθηθούν έως τον Ελικώνα και την Πάρνηθα. Αλλες γιάφκες οργανώθηκαν στον Κιθαιρώνα (Αγιος Βασίλειος, Κορομίλι, Κοκκίνι). Η σύλληψη ενός μέλους της ομάδας είχε ως αποτέλεσμα την αχρήστευση της γιάφκας και συνήθως οδηγούσε σε εξάρθρωση του μηχανισμού στρατολόγησης 12.

Οι στόχοι της 3ης Ολομέλειας για μαζική στρατολόγηση μαχητών από την Αθήνα και τα άλλα αστικά κέντρα έμειναν ανεφάρμοστοι. Η ανακήρυξη της προσωρινής δημοκρατικής κυβέρνησης στις 24 Δεκεμβρίου 1947 οδήγησε σε νέα κατασταλτικά μέτρα. Τρεις ημέρες μετά ψηφίστηκε ο νόμος 509 που έθετε και τυπικά το ΚΚΕ, το ΕAM και την Εθνική Αλληλεγγύη εκτός νόμου και προέβλεπε βαρύτατες ποινές -και τη θανατική καταδίκη- για τους παραβάτες.
Εως τον Μάρτιο 1948 έγιναν μαζικές συλλήψεις στην Αθήνα και τον Πειραιά και σε άλλες επαρχιακές πόλεις και εντάθηκε η δράση των έκτακτων στρατοδικείων με αυστηρότερες ποινές και πολυάριθμες θανατικές καταδίκες.

Με τα περιθώρια νόμιμης δράσης να έχουν ολοκληρωτικά εξαλειφθεί, στην πρωτεύουσα -πόσο δε μάλλον στα άλλα αστικά κέντρα- η αστυνομοκρατία με τις συλλήψεις και τις καταδόσεις δημιούργησε κλίμα φόβου και ζόφου. Οσοι προορίζονταν για το βουνό έπρεπε να υπερκεράσουν πολυάριθμα μπλόκα της ασφάλειας, ελέγχους σε στρατιωτικά φυλάκια στην περίμετρο των πόλεων, συρματοπλέγματα και στρατιωτικές περιπόλους. Παρόλο που σύμφωνα με γραπτές και προφορικές μαρτυρίες υπήρχε επικοινωνία πόλης - βουνού, αυτή γινόταν με μεγάλη δυσκολία και από ειδικά εκπαιδευμένους μαχητές. Οσο κλιμακωνόταν η σύγκρουση, οι επικίνδυνες αυτές αποστολές των «ελευθεροσκοπευτών» οι οποίοι δρούσαν σε συνεργασία ή σε συνδυασμό με τη στενή αυτοάμυνα των πόλεων περιορίστηκαν, αν δεν σταμάτησαν.

Η δολοφονία του υπουργού Δικαιοσύνης Χρήστου Λαδά την Πρωτομαγιά του 1948 οδήγησε σε κύμα μαζικών εκτελέσεων και ουσιαστικά σε εξάρθρωση του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ στην Αθήνα. Η κήρυξη της πρωτεύουσας σε κατάσταση πολιορκίας πολλαπλασίασε τις απαγορεύσεις και τους περιορισμούς. Το καλοκαίρι 1948 μαζικές επιχειρήσεις της αστυνομίας οδήγησαν στη σύλληψη δεκάδων παράνομων μελών.

Σας 6 Οκτωβρίου 1948 το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ προχώρησε στην καθαίρεση της Επιτροπής Πόλης της ΚΟΑ «γιατί απότυχε στο έργο της και δεν ανταποκρίθηκε στα σοβαρά καθήκοντα που της έβαλε το λαϊκοαπελευθερωτικό κίνημα» [...] δεν εφάρμοσε τις αποφάσεις της 3ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ και τα συγκεκριμένα καθήκοντα και υποδείξεις της ΚΕ του ΚΚΕ [...] δεν κατόρθωσε να ξεσηκώσει ένα πλατύ κίνημα του δημοκρατικού λαού της Αθήνας και να υπερασπίσει την οργάνωση και τον Αθηναϊκό λαό».

«Αντικειμενικές» δυνατότητες και «υποκειμενικές» αδυναμίες
 Τον Σεπτέμβριο 1949 η οργάνωση της Αθήνας αριθμούσε μερικές εκατοντάδες μέλη. «Σήμερα κρατάμε μόλις 100 μέλη, κυρίως εργάτριες και μαθητική νεολαία (περισσότερες κοπέλες)» έγραφε ο Σταύρος Κασιμάτης αναφορικά με το δεύτερο παράνομο καθοδηγητικό κέντρο που είχε δημιουργηθεί από στελέχη της ΕΠ0Ν. 13

Η κατάσταση αυτή στην Αθήνα και σας άλλες επαρχιακές πόλεις καταδείκνυε το αδιέξοδο της διπλής τακτικής του KKE. Ο πολιτικός - συνδικαλιστικός αγώνας στις πόλεις δεν μπορούσε να συνδυαστεί με τον ένοπλο αγώνα στην ύπαιθρο. Ο δεύτερος οδηγούσε σε σκληρή κρατική καταστολή, σε έκτακτα μέτρα που ελαχιστοποιούσαν, αν δεν εξάλειφαν, τα περιθώρια δράσης του ΚΚΕ αλλά και τις δυνάμεις του κόμματος στις πόλεις.

Ο Κώστας Καραγιώργης ήταν ένα από τα στελέχη που βγήκαν από την Αθήνα στο βουνό μέσω της γιάφκας στη σπηλιά Ζεβερδέλλα στον Ασπρόπυργο, μεταξύ 1ης Σεπτεμβρίου 1947 και 23 Μαρτίου 1948.

Τελικά, η αδυναμία στρατολόγησης από τις πόλεις αποτέλεσε και έναν από τους λόγους της στρατιωτικής ήττας του ΔΣΕ. Στην απόφαση της 5ης Ολομέλειας στα τέλη Ιανουαρίου 1949 επισημαινόταν ότι αν και ο ΔΣΕ πέτυχε να ματαιώσει όλα τα σχέδια του εχθρού, δεν στάθηκε δυνατό να πραγματοποιήσει στο σύνολό της τη δική του στρατηγική επιδίωξη γιατί δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει τις απαραίτητες εφεδρείες που προέβλεπε το στρατηγικό του σχέδιο: «αντικειμενικά υπήρχαν όλες οι δυνατότητες να συγκεντρώσουμε τις απαραίτητες εφεδρείες γιατί πολλές δεκάδες έλληνες πατριώτες στις πόλεις και στις κατεχόμενες από τον εχθρό περιοχές είναι μαζί μας και θέλουν να έρθουν στο ΔΣΕ. Από αδυναμία όμως και ανικανότητα δική μας δεν μπορέσαμε να υπερνικήσουμε τα εμπόδια που μας δημιουργεί ο εχθρός στην κατεύθυνση αυτή και με τους εκτοπισμούς, τον αποκλεισμό των πόλεων, την τρομοκρατία και να στρατολογήσουμε στο ΔΣΕ καινούργιες δεκάδες χιλιάδες μαχητές».

Παραπομπές

1 Αρ.Θεοχάρης, Στη Στερεά Ελλάδα με το Δημοκρατικό Στρατό, 1945-1949, Σύγχρονη Εποχή 2002 σ. 80.

2 Γ. Κουτρούκης, Εν ψυχρό. Κατοχή - Βάρκιζα - Εμφύλιος, Καπόπουλος 1996.

3 Χρ. Βραχνιάρης, Πορεία μες τη νύχτα. Η Θεσσαλία στις φλόγες του Εμφυλίου, Αλφειός 1990, σ. 123.

4 Γ. Χουλιάρας (Περικλής), 0 δρόμος είναι άσωτος. ΕΛΑΣ-ΔΣΕ - Πολωνία, 1941-1958, Ιωάννινα Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 2005, σ. 405.

5 ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, τ.6, «Ανακοίνωση του ΠΓ της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ», 31 Οκτωβρίου 1946, σ. 225.

6 Στ. Παπαγιάννης, Από εύελπις αντάρτης, Σύγχρονη Εποχή 1991, ο. 78 επ..

7 Β. Λάζου, Η επιβολή του κράτους. 0 εμφύλιος πόλεμος στη Λαμία 1945-1949, Ταξιδευτής 2016, ο. 375-376.

8 Γ. Βοντίτσιος (Γοϋσιας), Οι αιτίες για τις ήττες και τη διάσπαση της ελληνικής Αριστεράς, τόμ. Α, σ. 276 και 282 και Β. Παπαδάκης (Λευτεριάς), Αναμνήσεις από την Αντίσταση, στον Εμφύλιο και στην Προσφυγιά, Βιβλιόραμα 2003, σ. 55.

9 Χουλιάρας, ό.π., σ. 434.

10 ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, τόμ. 6: «Απόφαση του 2ου Κλιμακίου του Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ», 9 Δεκεμβρίου 1947, σ. 249-251.

11 Ν. Ζαχαριάδης, «Διάσταση ανάμεσα στην πολιτική και τη δράση μας», Δημοκρατικός Στρατός, 2 Φεβρουάριου 1948

12 Η. Σταβέρης, Γιάννης Πολίτης. Όταν η αντίσταση στη βία περνάει τα σύνορα του θρύλου, εκδ. Παρασκήνιο, σ.32-150.

13 Στ. Κασιμάτης, Οι παράνομοι, Φιλίστωρ 1997, σ. 96.