{[['
']]}
']]}
Στο μεσοπόλεμο ο καπνός ήταν το κύριο εξαγωγικό ελληνικό προϊόν και στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν δεκάδες μεγάλες επιχειρήσεις επεξεργασίας καπνού (αμερικανικές, γαλλικές, ισραηλίτικες, τουρκικές, ελληνικές κ.ά.) όπου εργάζονται χιλιάδες καπνεργάτες. Μερικές απ’ αυτές απασχολούν πάνω από 500 εργάτες.
Η δουλειά εποχιακή, τα μεροκάματα μικρά, οι συνθήκες άθλιες. Η πιο κρίσιμη εποχή για διεκδικήσεις ήταν η άνοιξη.
Ήταν η περίοδος των προσλήψεων και τα καπνά που βρίσκονταν σε ζύμωση, καταστρέφονταν, αν δεν συντηρούνταν.
Το 1914 ο αγώνας των καπνεργατών έχει την πρώτη μεγάλη νίκη. Ύστερα από απεργιακό αγώνα πολλών ημερών, υπογράφτηκε στις 9 Απριλίου η πρώτη συλλογική σύμβαση, που θεωρείται από πολλούς η πρώτη σύμβαση της εργατικής τάξης στην Ελλάδα.
Μεγάλες απεργίες επίσης γίνονται το 1919, το 1922, με αιτήματα και ενάντια στη Μικρασιατική Εκστρατεία, το 1926 με δύο νεκρούς στο Αγρίνιο, το 1927 στη Θεσσαλονίκη με διεκδικήσεις για επιδόματα ανεργίας και κοινωνική ασφάλιση, το 1928-29 σε Βόλο, Αγρίνιο και Θάσο. Αιματηρές συγκρούσεις έγιναν το 1931 στον Πειραιά μπροστά στο εργοστάσιο του Παπαστράτου, ενώ το 1932 στην Καβάλα σκοτώθηκε ένας απεργός.
Το 1933-34 οι απεργίες απλώθηκαν σε όλες σχεδόν τις πόλεις, ενώ το 1935 οι καπνεργάτες του Αγρίνιου πετυχαίνουν αύξηση 30%.
Το 1934 η ελληνική οικονομία είχε μια αύξηση του συνόλου της βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής της τάξης του 10%, ενώ οι εξαγωγές είχαν αύξηση κατά 14% περίπου.
Σύμφωνα με στοιχεία της Ενωτικής ΓΣΕΕ, το 1932 έγιναν 200 απεργίες με συμμετοχή 80.000 εργατών. Το 1933 έγιναν 360 απεργίες με τη συμμετοχή 120.000 απεργών, ενώ το 1934 έγιναν 480 με συμμετοχή 180.000 εργατών.
Μεγάλη ώθηση στην αγωνιστικότητα φέρνει το 1ο Πανκαπνεργατικό Συνέδριο που ξεκινά στις 4 Απρίλη στη Θεσσαλονίκη. Οργανώνεται από την Καπνεργατική Ομοσπονδία Ελλάδας (ΚΟΕ), η οποία μετονομάζεται σε Πανελλαδική Καπνεργατική Ομοσπονδία (ΠΚΟ). Το συνέδριο διαρκεί τρεις μέρες και τα κύρια θέματα είναι τα μεροκάματα, το ταμείο ασφάλισης (ΤΑΚ) και η ενότητα του κλάδου. Για το τελευταίο αποφασίστηκε να γίνει πρόταση στην ΕΟΚΣΕ για ενοποίηση.
Τον Μάιο του ’36 η Θεσσαλονίκη βρίσκεται στα χέρια των εργατών. Η κεντρική απεργιακή επιτροπή οπλίζει με ρόπαλα τις φρουρές των εργοστασίων και των συνδικάτων. Εργατικές περίπολοι ελέγχουν το κέντρο και τις γειτονιές. Ο στρατός και η αστυνομία απαντάει με αιματηρή καταστολή.
Του Βασίλη Τσιράκη
Το χρονικό του αγώνα
Κυριακή 19 Απρίλη: Σε μεγάλη συγκέντρωση καπνεργατών στον κινηματογράφο «Ολύμπιον» αποφασίζεται απεργία σε περίπτωση που δεν υιοθετηθούν τα αιτήματα του συνεδρίου. Οι καπνεργάτες εκλέγουν επιτροπές αγώνα κατά εργοστάσιο κατά συνοικία, ξεκινούν οικονομική εξόρμηση.
Τετάρτη 29 Απρίλη: Ξεκινά η απεργία και 10.000 απεργοί κατευθύνονται στα γραφεία της ΠΚΟ και κατόπιν στον κινηματογράφο «Πάνθεον». Εκλέγεται κεντρική επιτροπή αγώνα που επισκέπτεται το γενικό διοικητή Μακεδονίας Πάλλη.
Πέμπτη 30 Απρίλη: Η απεργία γίνεται πανελλαδική. Οι απεργοί της Θεσσαλονίκης μαζεύονται στο «Πάνθεον» και αποφασίζουν εργατικές φρουρές στα καπνομάγαζα.
Παρασκευή 1 Μάη: Η Πρωτομαγιά γιορτάζεται με δύο συγκεντρώσεις στο Μπεχτσινάρ και στο Σέιχ Σου.
Σάββατο 2 και Κυριακή 3 Μάη: Η χωροφυλακή διώχνει τις απεργιακές φρουρές και τοποθετεί χωροφύλακες.
Δευτέρα 4 Μάη: Μεγάλη συγκέντρωση στα γραφεία της ΠΚΟ. Εγκρίνεται ψήφισμα και αποφασίζεται να σταλεί με τηλεγράφημα στην κυβέρνηση. Σύσσωμοι οι καπνεργάτες κατευθύνονται στο τηλεγραφείο όπου δέχονται επίθεση από έφιππους αστυνομικούς. Οι καπνεργάτες φτάνουν στο τηλεγραφείο σπάζοντας τρεις φορές τον κλοιό, ενώ χτυπήθηκε σοβαρά η καπνεργάτρια Σοφία Κωνσταντινίδου.
Τρίτη 5 Μάη: Ξεκινούν απεργία κλωστοϋφαντουργοί , χαρτεργάτες, τσαγκαράδες και λαστιχάδες. Οι περισσότεροι δήμοι και κοινότητες εγκρίνουν κονδύλια ενίσχυσης του αγώνα.
Τετάρτη 6 Μάη: Μέλη της φασιστικής ΕΕΕ, πυροβολούν και τραυματίζουν τον 20χρονο υποδεματεργάτη Κ. Σαμιώτη.
Πέμπτη 7 Μάη: Στη Θεσσαλονίκη, ο πρωθυπουργός I. Μεταξάς ερχόμενος από Βελιγράδι, δίνει εντολή για καταστολή.
Παρασκευή 8 Μάη: Χιλιάδες απεργοί έξω από την ΠΚΟ. Εγκρίνεται ψήφισμα και προτείνεται 15μελής επιτροπή για να το μεταφέρει στη Γενική Διοίκηση (σήμερα υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης). Οι συγκεντρωμένοι όμως απαιτούν να επιδοθεί από όλους και ξεκινούν πορεία. Η αστυνομία επιτίθεται, αλλά οι καπνεργάτες δεν υποχωρούν. Η Εγνατία από το Βαρδάρι μέχρι την Αριστοτέλους θυμίζει πεδίο μάχης.
Ύστερα από συγκέντρωση στο Μπεχτσινάρ 2.500 απεργοί υφαντουργοί (κυρίως γυναίκες) κατευθύνονται προς την πόλη. Χτυπιούνται από την αστυνομία, αλλά φτάνουν στη Γενική Διοίκηση. Οι στρατιώτες που περιφρουρούν το κτίριο παίρνουν εντολή να κτυπήσουν, αλλά απειθαρχούν πολλοί φαντάροι και αξιωματικοί.
Ο απολογισμός της ημέρας: 70 τραυματίες, 100 συλλήψεις. Το βράδυ τα 3 εργατικά κέντρα της πόλης (ΕΚΘ, Πανυπαλληλικό, Πανεργατικό) αποφασίζουν 24ωρη γενικής απεργίας.
Σάββατο 9 Μάη: Περίπολοι στρατού και αστυνομίας στους δρόμους της πόλης και των προσφυγικών συνοικιών. Συγκοινωνίες και εφημερίδες δεν υπάρχουν λόγω της απεργίας. Οι εργαζόμενοι κατεβαίνουν κατά ομάδες προς το κέντρο. Η πρώτη σύγκρουση γίνεται από τους αυτοκινητιστές που προσπαθούν να απελευθερώσουν ένα συνάδελφό τους. Εκεί πέφτει νεκρός ο οδηγός Τάσος Τούσης. Οι εργάτες τοποθετούν το νεκρό σε μια ξύλινη πόρτα και κατευθύνονται στη Γενική Διοίκηση. Η αστυνομία κλείνει το δρόμο και επιτίθεται. Το γεγονός θα εμπνεύσει στο συγκλονισμένο Γ Ρίτσο το ποίημά του «Επιτάφιος». Η σύγκρουση γενικεύεται με οδοφράγματα, ενώ οι χωροφύλακες κτυπούν στο ψαχνό. Παρά τις φήμες για νεκρούς και τραυματίες, οι διαδηλωτές πληθαίνουν και καταλαμβάνουν το κέντρο.
Κυριακή 10 Μάη: Η κηδεία των νεκρών γίνεται με 100.000 λαού. Ο ταγματάρχης Μαρινάκης καταθέτει στεφάνι και σηκώνεται στα χέρια από τους εργάτες. Μετά την κηδεία ο λαός ξεχύνεται στην πόλη. Στην πλατεία Ελευθερίας έγινε η μεγαλύτερη συγκέντρωση που έγινε ποτέ στην πόλη.
Δευτέρα 11 Μάη: Η κρατική βία ξαναγυρίζει. Πογκρόμ συλλήψεων. Καταλαμβάνονται μέχρι και τα γραφεία του ΕΚΘ. Έχουν φτάσει στην πόλη αντιτορπιλικά από Πειραιά και ένα σύνταγμα πεζικού από Λάρισα. Εκπρόσωποι των απεργών με βάρκες προσπαθούν να ενημερώσουν τους ναύτες. Η ΓΣΕΕ και η Ενωτική αποφασίζουν από κοινού 24ωρη πανελλαδική απεργία για την Τετάρτη 13 Μάη.
Τετάρτη 13 Μάη: Συγκρούσεις σε διάφορες πόλεις. Συλλήψεις, φυλακίσεις, βασανισμοί, και εκτοπίσεις εκατοντάδων συνδικαλιστών.
Πέμπτη 14 Μάη: Η ΕΕ της ΠΚΟ αποφασίζει λύση της απεργίας μετά από υπόσχεση για απελευθέρωση των συλληφθέντων, χορήγηση συντάξεων στις οικογένειες των νεκρών και ικανοποίηση μέρους των αιτημάτων.
Η δικτατορία του Μεταξά, ο πόλεμος, η κατοχή, ο εμφύλιος πόλεμος, ο «καχεκτικος» μετεμφυλιακός βίος και η δικτατορία των συνταγματαρχών που ακολούθησαν, εμπόδισαν την επιστημονική έρευνα γύρω από τις αιτίες και τις συνθήκες που οδήγησαν στα μεγάλα γεγονότα.
Γιάννης Γκλαρνετάζης.
Ο Μάης της εξέγερσης
Ζητήματα γύρω από τα γεγονότα
Ένα φαινομενικά απλό θέμα είναι ο αριθμός των θυμάτων. Συνήθως αναφέρονται τα ονόματα 9 νεκρών: Τάσος Τάσος. Αναστασία Καρανικόλα, Ίντο Γιακόβ Σρεννόρ, Γιάννης Πανόπουλος, Δημήτρης Αγλαμίδης, Σαλβατώρ Ματαράσσο, Δημήτρης Λάιλάνης (ή Λαϊνάς), Σταύρος Διαμαντόπουλος, Μανώλης Ζαχαρίου. Ο X. Ζαφείρης («Μάης του ‘36», η μεγάλη λαϊκή εξέγερση της Θεσσαλονίκης) ανεβάζει τον αριθμό των νεκρών σε 11, ο Μαζάουερ (Θεσσαλονίκη πόλη των φαντασμάτων) στους 12, δημοσιεύματα της εποχής σε 13, ενώ ένα άρθρο του Ριζοσπάστη (10/5/1936) στους 30. Αν κι ο τελευταίος αριθμός μοιάζει υπερβολικός και προσεγγίζει αυτόν των 32 βαριά τραυματισμένων, μαζί με 250 ελαφρά, ένας αριθμός κοντά στο 15 μάλλον είναι πιo κοντά στην πραγματικότητα, καθώς αναφέρονται κι άλλοι νεκροί: Ευθύμιος Αδαμάντιου, Σταύρος και Ευθ. Διαμαντόπουλος, καθώς και Μάνος Ευθυμίου, Γιάννης Πιτάρης, Άννα Χαραλαμπίδου, μια 16άχρονη καπνεργάτρια.
Επίσης, σε ευχαριστήρια επιστολή προς την Εργατική Βοήθεια για τη συμπαράστασή της στις οικογένειες των θυμάτων υπογράφουν τουλάχιστον 16 άτομα, στα οποία περιλαμβάνεται κάποιος (Γούναρης) που δεν μπορούμε να τον συσχετίσουμε με κάποιο νεκρό ή βαριά τραυματισμένο. Τέλος, στους καταλόγους του Δημοτικού Νεκροταφείου Ευαγγελίστριας καταγράφονται επτά πτώματα χριστιανών (αρ. 475-482) που ταυτίζονται με νεκρούς του Μάη, ανάμεσά τους όμως υπάρχει και μια εγγραφή με ένα μόνο γράμμα, ένα κεφαλαίο «Γ».
Τις δολοφονίες διέπραξαν χωροφύλακες, αλλά δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς η δράση παρακρατικών. Στη Θεσσαλονίκη δρούσε η ΕΕΕ, οργανωμένη κατά αστυνομικό τμήμα, δηλώνοντας έτσι τη σχέση με το επίσημο κράτος. Αναφέρεται πως στις 6/5 «λίγο πριν το μεσημέρι [...] σημειώνεται τρομοκρατική επίθεση τραμπούκων εναντίον απεργών τσαγκαράδων στην πλατεία Βλάλη [...] Οι τρεις απεργοσπάστες αδελφοί Γιάννης, Θεόδωρος και Παναγιώτης Μακεμεντζής, μέλη της φασιστικής οργάνωσης ΕΕΕ, πυροβόλησαν από παράθυρο εναντίον απεργών» (Σπ. Κουζινό-πουλος (επιμ.), Ο ηρωικός Μάης της Θεσσαλονίκης του ’36). Παρόμοιες αναφορές έχουμε και για τις επόμενες ημέρες.
Στο επώνυμο των συγκεκριμένων δραστών υπάρχει λάθος, καθώς πρόκειται για τους αδελφούς Μελεμενλή που το 1932 είχαν κατηγορηθεί για το φόνο του συνδικαλιστή Χαρίτωνα Σταμπουλίδη, σε ένοπλη επίθεση στα γραφεία του σωματείου οικοδόμων, αλλά απαλλάχθηκαν καθώς ισχυρίστηκαν ότι την ώρα του εγκλήματος βρισκόταν στο 8ο αστυνομικό τμήμα παρέα με χωροφύλακες. Στην κατοχή αναβαθμίστηκαν σε αξιωματικούς του διαβόητου εγκληματία Γ. Πουλου.
Όσον αφορά την εβραϊκή παρουσία στην απεργία μεταξύ των νεκρών καταγράφονται δύο ή τρεις, στους βαριά τραυματισμένους αναφέρονται τουλάχιστον έξι, ενώ στην ευχαριστήρια επιστολή προς την Εργατική Βοήθεια, που αναφέρθηκε, υπάρχουν τέσσερα εβραϊκά ονόματα. Πέρα όμως από τους αριθμούς υπάρχει η ιδεολογική βαρύτητα και χρήση της συμμετοχής των Εβραίων εργατών στα γεγονότα.
Όπως σημειώνει ο Κ. Φουντανόπουλος (Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη, 1908-1936), «η παρουσία μιας μεγάλης και συμπαγούς μάζας Εβραίων κατοίκων» στην πόλη «έκανε την κρατική εξουσία να θεωρεί τη Θεσσαλονίκη επικίνδυνη πόλη» και «διαιώνιζε κατά ένα περίεργο τρόπο το εθνικό ζήτημα για όλη τη Μακεδονία». Η θεωρία της εβραιοσλαβοκομμουνιστικής συνομωσίας τέθηκε πάλι σε εφαρμογή.
Ο Κ. Παπαβααιλείου, τότε γραμματέας του σωματείου οικοδόμων, θυμόταν πως «το Σάββατο (9/5) το απόγευμα ήρθαν στο λιμάνι δυο καράβια πολεμικά. Τους ναύτες τους είχαν δώσει την πληροφορία [...] ότι ξεσηκώθηκαν οι κομμουνιστές με τους Εβραίους για να πάρουν την Καβάλα, Σέρρες, Δράμα και τα ρέστα».
Η Ρετζίνα Ρόζα που αναφέρεται μόνο στις εφημερίδες της εποχής, συνδέει το προηγούμενο ζήτημα με τη γυναικεία συμμετοχή. Μέλος της επιτροπής αγώνα στην κατάληψη του καπνεργοστασίου Κομμερσιάλ το Δεκέμβρη του 1934, μιλάει για την «κατάστασιν των καπνεργατριών, εργαζομένων υπό τας μάλλον δυσμενείς συνθήκας και με τα πλέον εξευτελιστικά ημερομίσθια», στο καπνεργατικό συνέδριο στις αρχές Απρίλη του 1936 κι είναι η μοναδική γυναίκα που εκλέγεται στην εκτελεστική επιτροπή της καινούργιας Πανελλαδικής Καπνεργατικής Ομοσπονδίας (ΠΚΟ).
Τις μέρες εκείνες «πιο μαχητικές όμως φάνηκαν οι εργάτριες, ο κατευνασμός των οποίων δεν ήταν εύκολη υπόθεση για την αστυνομία» (Γ .Γκλαρνέταζης, Στιγμές Σαλονίκης εαρινές). Ως αποτέλεσμα εκτός από την Α. Καρανικόλα έχουμε πληροφορίες για άλλες δύο σκοτωμένες και εννιά βαριά τραυματισμένες. Μια από τις λιγότερο μελετημένες είναι η διεθνής διάστασή. Γνωρίζουμε το διεθνές πλαίσιο (Κραχ 1929, άνοδος των Ναζί το 1933, εκλογικές νίκες των Λαϊκών Μετώπων σε Ισπανία και Γαλλία το 1936), αλλά όχι το διεθνή αντίκτυπο, εκτός από μερικές αναφορές διπλωματών και του διεθνούς Τύπου.
Το επόμενο ερώτημα μοιάζει ρητορικό. Ήταν πράγματι λαϊκή εξέγερση ή μια μαχητική απεργία. Υπάρχουν αναφορές σε οδοφράγματα που διαψεύδουν, όμως, μαρτυρίες ανθρώπων παρόντων στα γεγονότα (όπως ο Γιάννης Ταμτάκος σε επιστολή του στον Άγι Στίνα, αν και μιλά για επαναστατικό κλίμα). Η διαφορά ίσως είναι μόνο φιλολογική. Άλλωστε η άγρια καταστολή οποιοσδήποτε εργατικής κινητοποίησης, ήταν σταθερό χαρακτηριστικό στη μεσοπολεμική Θεσσαλονίκη. «Κάθε φορά που έχουμε εργατική αναταραχή σε αυτή την περιοχή, οι αρχές αντί να αναζητήσουν μια ριζική θεραπεία του κακού διαγιγνώσκουν αυτόματα κομμουνιστική υποκίνηση την οποία θεωρούν υποχρέωσή τους να εξοντώσουν», αναφέρει ο Βρετανός πρόξενος Έρνεσι Λόμαξ στις 27.5.1936. Έτσι, δεν ήταν ασυνήθιστο να υπάρχουν νεκροί σε εργατικές διαμαρτυρίες (ένας τον Φεβρουάριο του 1927 και οκτώ τον Φεβρουάριο του 1933).
ΑΡΙΣΤΕΡΑ
Στάση πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων
■ ΔΙΧΟΓΝΩΜΙΑ
Κι ενώ η συνδικαλιστική ηγεσία είχε, κατά κάποιο τρόπο, τον έλεγχο της Θεσσαλονίκης για περίπου 36 ώρες, η ΕΕ της ΠΚΟ αμφιταλαντευόταν μεταξύ μιας κάπως διαλλακτικής και μιας πιο επαναστατικής στάσης που προωθούσε η Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή και οι πρωτοβάθμιες επιτροπές.
Με τις διχογνωμίες αυτές σχετίζεται και η στάση της Αριστεράς. Οι μάζες που κατέκλυσαν τους δρόμους προέρχονταν προφανώς από όλες τις παρατάξεις, αλλά η πλειοψηφία των οργανωμένων εργατών από το ΚΚΕ. Κι ενώ οι κομμουνιστές είχαν αγωνιστικότητα, καθώς και ηρωισμό απέναντι στους χωροφύλακες, έπρεπε να ισορροπήσουν στη γραμμή των λαϊκών μετώπων. Μόνο που έλειπε ο βασικός εταίρος. Στο πλευρό των εργατών, έστω και λεκτικά, στάθηκαν οι μικρές σοσιαλιστικές οργανώσεις, το Αγροτικό Κόμμα, ακόμα κι ο Αλ. Παπαναστασίου (χοντρικά ο χώρος που θα συγκροτήσει μαζί με το ΚΚΕ το ΕΑΜ), αλλά όχι το Κόμμα Φιλελευθέρων. Από την άλλη, αρχειομαρξιστές και τροτσικιστές (που τη συμμετοχή τους αποσιωπούν οι προσκείμενες στο ΚΚΕ πηγές) μπορεί να είχαν υπερεπαναστατική διάθεση και να ασκούσαν έντονη κριτική στο ΚΚΕ, είχαν όμως μικρές και κατακερματισμένες δυνάμεις.
Στον αστικό κόσμο κυριάρχησε ο τρόμος μιας γενικευμένης εξέγερσης των φτωχών, πράγμα που διευκόλυνε τον Μεταξά να προχωρήσει στη δικτατορία τρεις μήνες αργότερα. Κι αν σήμερα αυτό φαίνεται λογικό για τους δεξιούς Λαϊκούς, αλλά ίσως απρόσμενο για τους Φιλελεύθερους, θυμίζουμε ότι το Ιδιώνυμο των αντικομουνιστικών διώξεων το καθιέρωσε ο Βενιζέλος, ενώ στη Θεσσαλονίκη η φασιστική ΕΕΕ είχε βενιζελογενή καταγωγή. Αλλωστε παρά το σύμφωνο Σκλάβαινα - Σοφούλη που έφερε τον τελευταίο στην προεδρία της Βουλής, ο Θ. Σοφούλης υποστήριξε την πρόωρη θερινή διακοπή των εργασιών του Κοινοβουλίου ήδη από τον Απρίλιο, επιτρέποντας έτσι στον Μεταξά να κυβερνά μέσω διαταγμάτων πριν καν γίνει δικτάτορας.
Για τις πληροφορίες και τις μαρτυρίες αξιοποιήθηκαν τα εξής βιβλία και άρθρα: Γ. Αναστασιάδης (επιμ.), Το εργατικό-συνδικαλιστικό κίνημα της Θεσσαλονίκης: Η ιστορική φυσιογνωμία του, Γ. Γκλαρνέταζης, Στιγμές Σαλονίκης εαρινές, Κ. Ευθυμίου, «Εργατική Βοήθεια» και «Κοινωνική Αλληλεγγύη»: Δύο παραδείγματα ταξικής αλληλέγγυας δράσης στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Χρ. Ζαφείρης, "Μάης του ‘36”», η μεγάλη λαϊκή εξέγερση της Θεσσαλονίκης, Σπ. Κουζινόπουλος (επιμ.), Ο ηρωικός Μάης της Θεσσαλονίκης του ’36, Μ. Μαζάουερ, Θεσσαλονίκη πόλη των φαντασμάτων: Χριστιανοί, μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950, Κ. Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη (1908-1936): Ηθική οικονομία και συλλογική δράση στο Μεσοπόλεμο.
Δημοσίευση σχολίου