Άμαχοι στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο – Μια μαζική καταστροφή

 

Δημογραφική αιμορραγία οικονομική κατάρρευση και... ισπανική γρίπη. 

 Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος σηματοδότησε μια άνευ προηγουμένου καταστροφή στην ιστορία της Ευρώπης και του κόσμου. Οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές υπήρξαν τεράστιες και η γηραιά ήπειρος αναδύθηκε ερειπωμένη από τη σύγκρουση, ενώ οι στρατιώτες και οι πολίτες που επέζησαν στιγματίστηκαν ανεξίτηλα από την εμπειρία των ετών 1914-1918.

Μια τραυματισμένη ήπειρος

Ο Μεγάλος Πόλεμος είχε αποτέλεσμα μια μεγάλη «αιμορραγία» από την οποία η Ευρώπη θα χρειαζόταν δεκαετίες για να ανακάμψει. Η σύγκρουση άφησε σχεδόν 10 εκατομμύρια νεκρούς, κυρίως στρατιώτες, μεταξύ των οποίων 2 εκατομμύρια Γερμανούς και 1,4 εκατομμύριο Γάλλους.(1) Σχεδόν έξι εκατομμύρια στρατιώτες τραυματίστηκαν πολύ σοβαρά και ανάμεσά τους ήταν τα «σπασμένα πρόσωπα» (les gueules cassées) που υπέφεραν από τρομερούς ακρωτηριασμούς στο πρόσωπο, καθιστώντας την επιστροφή τους σε μια φυσιολογική ζωή σχεδόν αδύνατη. H συντριπτική πλειονότητα των απωλειών αφορούσε νέους άντρες (19 έως 40 ετών), με αποτέλεσμα ο πόλεμος να έχει βαθιές δημογραφικές συνέπειες. Η οικονομική καταστροφή της Ευρώπης θα οδηγήσει στην κατάρρευση των ούτως ή άλλως ελλιπών συστημάτων υγείας. Τραγικό αποτέλεσμα αυτής της πραγματικότητας υπήρξε η αδυναμία των κρατών να αντιμετωπίσουν την πανδημία της ισπανικής γρίπης που έπληξε την ήπειρο από τον Μάρτιο του 1918 έως και το 1921 και κόστισε τη ζωή σε πάνω από δύο εκατομμύρια Ευρωπαίους.(2)

Απώλειες 3,4 εκατ. Γάλλων και Γερμανών στρατιωτών

Στα πεδία των μαχών ο Μεγάλος Πόλεμος υπήρξε ο πρώτος «ολοκληρωτικός» πόλεμος και ο πλέον αιματοβαμμένος έως τότε στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αν και τα περισσότερα θέατρα των μαχών βρίσκονταν επί ευρωπαϊκών εδαφών, στις συνολικές στρατιωτικές επιχειρήσεις μετείχαν συνολικά 70 κράτη σε ολόκληρη την υφήλιο και κλήθηκαν στα όπλα σχεδόν 70 εκατομμύρια άντρες από το 1914 έως το 1918. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, περίπου ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός (κάπου 800 εκατ. άνθρωποι) ενεπλάκη στον πόλεμο. Υπολογίζεται ότι έως το 1918 επιστρατεύτηκαν περισσότεροι από 8 εκατομμύρια άντρες στη Γαλλία (συμπεριλαμβανομένων των αποικιών), 13 εκατ. στη Γερμανία, 9 εκατ. στην Αυστροουγγαρία, 9 εκατ. στη Βρετανική Αυτοκρατορία (Μ. Βρετανία, Καναδάς, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Ν. Αφρική, Ινδία και λοιπές αποικίες), 18 εκατ. στη Ρωσία (έως το 1917), 6 εκατ. στην Ιταλία (μετά το 1915) και άλλα 4 εκατ. στις ΗΠΑ (μετά το 1917). Ακόμη και στην Ελλάδα, που έβγαινε από τους Βαλκανικούς Πολέμους και γνώριζε την τραγωδία του Εθνικού Διχασμού, κινητοποιήθηκαν το τελευταίο έτος του πολέμου περίπου 200-230.000 άντρες.

 Σύμφωνα με μια μέση παγκόσμια εκτίμηση, ο Μεγάλος Πόλεμος προκάλεσε σχεδόν 10 εκατομμύρια θανάτους, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 2 εκατομμυρίων Γερμανών, σχεδόν 1,8 εκατομμύριου Ρώσων, 890.000 Βρετανών, 650.000 Ιταλών και λίγο πάνω από 1,4 εκατομμυρίου Γάλλων. Η Γαλλία είχε 105 νεκρούς για κάθε 1.000 ενεργούς στρατιώτες έναντι 98 για τη Γερμανία και 51 για το Ηνωμένο Βασίλειο. Κάθε μέρα έβρισκαν τον θάνατο κατά μέσο όρο 6.000 άνθρωποι. Συνολικά, το 36% όσων πολέμησαν για τις δυνάμεις της Αντάντ δεν επέστρεψαν ποτέ στα σπίτια τους, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τις απώλειες των κεντρικών αυτοκρατοριών άγγιξε το 22%. Σε αναλογία με τον συνολικό πληθυσμό της μεταξύ των συμμαχικών χωρών, η Γαλλία γνώρισε, μετά τη Σερβία, τον μεγαλύτερο αριθμό νεκρών.(3) Σε αυτούς τους αριθμούς θα πρέπει να προσθέσουμε τόσο τους τραυματίες των μετώπων όσο και εκείνους που καταγράφηκαν ως αγνοούμενοι. Χιλιάδες δε άλλοι αιχμαλωτίστηκαν(4) και επέστρεψαν στις πατρίδες τους μόνο έπειτα από αρκετά χρόνια, ταλαιπωρημένοι, αποκομμένοι από τις οικογένειές τους και ουσιαστικά χωρίς να καταφέρουν ποτέ να επανενταχτούν στις μεταπολεμικές κοινωνίες. Οι επιζήσαντες μετατράπηκαν έτσι σε πρωταγωνιστές ενός δράματος δίχως προηγούμενο: «μόλις συνήλθαν από τη μέθη του πολέμου βρέθηκαν αντιμέτωποι με το πρόβλημα της προηγούμενης ζωής τους και του μέλλοντός τους».(5) «Κατεστραμμένοι άντρες» και «τραυματισμένοι πατριάρχες» υπήρξαν τα πρώτα θύματα ενός πολέμου που όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο πρωτοπόρος ερευνητής της ανθρώπινης σεξουαλικότητας Μάγκνους Χίρσφελντ υπήρξε «η μεγαλύτερη σεξουαλική καταστροφή που υπέστη ποτέ ο πολιτισμένος άνθρωπος».(6)

Άμαχοι. Η διάχυση της βίας

Αν και ο πόλεμος δεν έπληξε όσο ο αντίστοιχος Β΄ Παγκόσμιος τους αμάχους, προκάλεσε σοβαρές αλλαγές στην καθημερινότητα των πολιτών στα μετόπισθεν και αποσάθρωσε τις κοινωνικές δομές σε βάθος χρόνου. Συνοπτικά, αναλύοντας τις επιπτώσεις στον άμαχο πληθυσμό θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μια σειρά από σχετικές κατηγορίες θυμάτων:

Τα άμεσα θύματα των στρατιωτικών επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια των εισβολών, των βομβαρδισμών κ.λπ. Ειδικότερα, σε πολλές παραμεθόριες περιοχές που δέχονταν την εισβολή ή τον βομβαρδισμό δεν υλοποιήθηκαν συντεταγμένα μέτρα εκκένωσης από τους πολίτες, γεγονός που αποδείκνυε ότι για πολλούς ιθύνοντες ο πόλεμος επρόκειτο να κρατήσει ελάχιστα και σε κάθε περίπτωση δεν θα έπληττε παρά τον αντίπαλο. Κατά συνέπεια, οι άνθρωποι, οι χώροι διαβίωσης και η περιουσία τους βρέθηκαν άμεσα εκτεθειμένα στις άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Στις περιοχές της πρώτης γραμμής, κτίρια, εργοστάσια, αγροκτήματα, ορυχεία, γέφυρες, δρόμοι, σιδηρόδρομοι υπέστησαν ολοκληρωτική καταστροφή. Ειδικά στο ανατολικό μέτωπο (Πολωνία), στη βαλκανική ενδοχώρα και σε διαμερίσματα των γερμανογαλλικών συνόρων (Αλσατία, Λωρραίνη, Καμπανία) ολόκληρα χωριά απλώς σβήστηκαν από τον χάρτη χωρίς μεταπολεμικά να είναι δυνατή η ανοικοδόμησή τους στην ίδια τοποθεσία. Το στίγμα που άφησε στις ατομικές και συλλογικές μνήμες η εμπειρία βομβαρδισμών των αμάχων υπήρξε πράγματι ιδιαίτερα ισχυρό.

Η μετάβαση στον πόλεμο θέσεων/ χαρακωμάτων έτεινε να περιορίσει τη διάχυση της βίας στους αμάχους. Ωστόσο, ο στόχος της βίας που συνδεόταν αυστηρά με στρατιωτικές επιχειρήσεις ήταν όχι μόνο να εμποδίσει τα αντίπαλα στρατεύματα, αλλά και να αποτρέψει την ταχεία επανέναρξη της ζωής των πολιτών.(7) Για παράδειγμα κατά τη γερμανική στρατηγική αποχώρηση του Φεβρουαρίου του 1917 οι δρόμοι στη γαλλική επαρχία έγιναν αδιάβατοι, τα πηγάδια δηλητηριάστηκαν, τα χωριά πυρπολήθηκαν συστηματικά, βιοτεχνικές και βιομηχανικές εγκαταστάσεις καταστράφηκαν, ενώ ακόμη και τα οπωροφόρα δέντρα δεν γλίτωσαν από τη συστηματική καταστροφή. Το 1918, λίγους μήνες πριν από τη λήξη του πολέμου, η πόλη Λανς καταστράφηκε συστηματικά: τα γερμανικά στρατεύματα ανατίναξαν σπίτια, αστικές υποδομές και εγκαταστάσεις εξόρυξης. Τα βαριά όπλα που βομβάρδισαν το Παρίσι από τις 23 Μαρτίου έως τις 9 Αυγούστου 1918 προκάλεσαν 256 θύματα και 625 τραυματίες, ενώ οι βομβαρδισμοί με Ζέπελιν από το 1914 και κατόπιν με αεροπλάνο προκάλεσαν 267 νεκρούς και 602 τραυματίες. Την άνοιξη του 1917 τα πρώτα βομβαρδιστικά του γερμανικού στρατού πραγματοποίησαν επιδρομές στις βιομηχανικές περιοχές του Λονδίνου.

Ποιοτική αλλαγή στον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου

Οι συνολικές απώλειες, αν και υπήρξαν σχετικά περιορισμένες (1.414 νεκροί και 3.416 τραυματίες μεταξύ των αμάχων), μαρτυρούν ωστόσο μια αποφασιστική ποιοτική αλλαγή στον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου, όπως:

* Τα θύματα εγκλημάτων πολέμων σχετιζομένων με λεηλασίες, εμπρησμούς κατοικιών και καταστημάτων, βιασμούς ή ακόμη και ομαδικές εκτελέσεις: οι άμαχοι γίνονται στόχος εσκεμμένης βίας από τα στρατεύματα εισβολής. Αυτή η βία συνδύαζε αφενός την εμπειρία της σωματικής ευπάθειας που αισθάνονται οι μαχητές και μια εικόνα που είχε καλλιεργήσει η προπαγάνδα για τη στάση των εχθρικών πληθυσμών και αφετέρου μια εμπειρία ισχύος που συνδέεται με την οπλοφορία και την ατιμωρησία, που προκλήθηκε από την κατάρρευση των συνηθισμένων κανόνων περιορισμού της ίδιας βίας. Ειδικά στο δυτικό μέτωπο τα γερμανικά στρατεύματα διείσδυσαν στα εχθρικά εδάφη με τη βεβαιότητα ότι θα αντιμετώπιζαν ένοπλη αντίσταση από τον βελγικό και τον γαλλικό πληθυσμό. Αποτέλεσμα αυτής της κατασκευασμένης από την προπαγάνδα αντίληψης υπήρξαν οι εκτεταμένες βιαιοπραγίες με βασικό χαρακτηριστικό τους ομαδικούς βιασμούς γυναικών που εκ των πραγμάτων ζούσαν πλέον μόνες τους, καθώς οι άντρες είχαν επιστρατευτεί. Η επίθεση των 13 γερμανικών συνταγμάτων που συμμετείχαν στην επίθεση στη Λιέγη έμεινε στην ιστορία του πολέμου ως μια από τις πλέον αιματοβαμμένες για τον άμαχο πληθυσμό. Στη μικρή βελγική πόλη Ντινάν οι μαζικές εκτελέσεις και η χρήση αμάχων ως ανθρώπινων ασπίδων οδήγησαν στον θάνατο 674 ανθρώπους που ισοδυναμούσε με το 10% του συνολικού πληθυσμού.(8) Συνολικά μόνο μεταξύ Αυγούστου και Οκτωβρίου 1914 εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς εισβολείς 6.500 Βέλγοι και Γάλλοι πολίτες.(9)

* Τους εκτοπισμένους «αλλοεθνείς» σε στρατόπεδα συγκέντρωσης που αποτέλεσαν μια ιδιότυπη κατηγορία φυλακισμένων. Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονταν οι πολίτες «εχθρικών» χωρών που τη στιγμή της κήρυξης του πολέμου βρέθηκαν να ζουν σε αντίπαλο κράτος. Όπως συνέβη και κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκατοντάδες Γάλλοι της Γερμανίας –και το αντίστροφο– εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα και φυλακές και μόνο έπειτα από διεθνείς διαμεσολαβήσεις μπόρεσαν κάποιοι να μετακινηθούν στους τόπους καταγωγής τους. Δύσκολο ωστόσο είναι να διαπιστωθεί πόσοι από αυτούς τους πληθυσμούς επέζησαν των εκτοπισμών και ακόμη πιο δύσκολο να εξεταστεί η τύχη τους μεταπολεμικά, ειδικά όσον αφορά τις μεικτές οικογένειες που αναγκάστηκαν να χωριστούν.

* Τους ομήρους που συνελήφθησαν από τις δυνάμεις εισβολής για την επίτευξη μιας σειράς από στόχους (τη δι-ασφάλιση της τάξης, την επιβολή της υποχρεωτικής εργασίας ή ακόμη και την άσκηση διπλωματικής/διαπραγματευτικής πίεσης στον αντίπαλο). Τέτοιες περιπτώσεις υπήρξαν σε όλα τα μέτωπα ειδικότερα όμως το φαινόμενο ήταν συχνό στην ανατολική Ευρώπη αλλά και στο ιταλικό μέτωπο όπου οι μάχες δεν περιορίστηκαν μόνο στα χαρακώματα αλλά έπληξαν και ευρύτερες περιοχές. 

 

Εσωτερικοί αντιφρονούντες. Εκτοπισμοί, εκτελέσεις

* Τους «εσωτερικούς» αντιφρονούντες που είτε εκτοπίστηκαν ή εκτελέστηκαν εξαιτίας της αντίθεσής τους στον πόλεμο είτε υποχρεώθηκαν να παράσχουν υποχρεωτική εργασία. Μια πρώτη ομάδα αποτελούσαν οι ιδεολογικοί αντίπαλοι του πολέμου (σοσιαλιστές και κομμουνιστές, πασιφιστές αλλά και εκκλησιαστικοί παράγοντες) που φυλακίστηκαν κυρίως στη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ιταλία.(10) Αρκετοί από αυτούς βρήκαν τον θάνατο λόγω των άθλιων συνθηκών διαβίωσης στους τόπους κράτησης, ενώ ξεχωριστή κατηγορία μελέτης θα μπορούσαν να αποτελέσουν οι χιλιάδες μπολσεβίκοι και λοιποί σοσιαλιστές που φυλακίστηκαν και εκτελέστηκαν από τις τσαρικές αρχές πριν από το ξέσπασμα της επανάστασης. Στην ίδια κατηγορία των «εσωτερικών εχθρών» θα μπορούσαν να ενταχτούν και όσοι πολίτες των εμπόλεμων περιοχών θεωρήθηκαν «εθνικά ύποπτοι» και εκτοπίστηκαν σε περιοχές μακριά από τα μέτωπα υπό τη δικαιολογία της «εθνικής ασφάλειας» αλλά στην ουσία εξοντώθηκαν φυσικά (βλ. π.χ. Τάγματα Εργασίας Ελλήνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ή εκτοπισμοί Αρμενίων).

* Τους πρόσφυγες που εγκατέλειψαν τις εστίες τους ήδη από τους πρώτους μήνες του πολέμου είτε εξαιτίας πολεμικών επιχειρήσεων (π.χ. στα κατεχόμενα από τους Γερμανούς εδάφη στη Γαλλία και στο Βέλγιο) είτε εξαιτίας των νέων δεδομένων που δημιουργούσαν οι αλλαγές των συνόρων ή οι οικονομικές αναγκαιότητες. Στις περιπτώσεις αυτές είναι δύσκολο να υπολογιστούν οι άμεσες απώλειες, δηλαδή πόσοι από τους πρόσφυγες έχασαν τη ζωή τους είτε κατά την αποχώρηση από τον γενέθλιο τόπο είτε κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στους προσωρινούς τόπους διαμονής. Εξάλλου, δεν υπήρξαν όλες οι κατηγορίες προσφύγων όμοιες. Στη δυτική Ευρώπη οι περισσότερες μετακινήσεις υπήρξαν εφήμερες και προκλήθηκαν εξαιτίας του πανικού που προκάλεσε η γρήγορη γερμανική προέλαση: περίπου ένα εκατομμύριο Βέλγοι μετακινήθηκαν προς την Ολλανδία, τη Γαλλία και τη Βρετανία με τους μισούς να έχουν επιστρέψει έως το τέλος του πολέμου. Ομοίως, περίπου 250.000 Γάλλοι μετακινήθηκαν εντός της βελγικής επικράτειας εξαιτίας της πίεσης των Γερμανών, ενώ 500.000 Παριζιάνοι μετακινήθηκαν στον γαλλικό νότο ακολουθώντας τη γαλλική κυβέρνηση που τον Σεπτέμβριο του 1914 μετέφερε προσωρινά την έδρα της στο Μπορντό.

Μετακινήσεις πληθυσμών σε ανατολική Ευρώπη, Βαλκάνια

Αντίθετα, οι μετακινήσεις στην ανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια υπήρξαν πιο μαζικές, συνοδεύτηκαν από σημαντικές απώλειες ανθρώπινων ζωών και έλαβαν μονιμότερο χαρακτήρα. Η φύση εξάλλου των προσφυγικών ροών είχε την προέλευσή της στη διασπορά των εθνικών μειονοτήτων στο έδαφος της Ρωσικής, της Γερμανικής, της Αυστροουγγρικής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο πόλεμος οδήγησε 870.000 Γερμανούς από την ανατολική Πρωσία να φύγουν δυτικά. Στη Ρωσία –μετά τις αναγκαστικές εκτοπίσεις στην αρχή του πολέμου 600.000 Εβραίων και δήθεν εχθρικών μειονοτήτων (κυρίως Γερμανών)– οι εκτοπισμοί για λόγους ασφάλειας των τσαρικών στρατευμάτων έφτασαν τα 3.000.000 το καλοκαίρι του 1915 και τα 7.000.000 τον Νοέμβριο του 1917. Κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής υποχώρησης του 1915 από τη Γαλικία, την Πολωνία και τις περιοχές της Βαλτικής, το επιτελείο του ρωσικού στρατού εφαρμόζει μια πολιτική καμένης γης, ισοπεδώνοντας ολόκληρα χωριά, δημιουργώντας χιλιάδες άστεγους μεταξύ των αμάχων, χωρίς να μπορούμε να υπολογίσουμε τους νεκρούς.

 

Στην Αυστροουγγαρία ομοίως χιλιάδες μειονοτικοί πληθυσμοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Ο αριθμός των προσφύγων από τη Βοσνία/Ερζεγοβίνη, τη Γαλικία, την Μπουκοβίνα και το Τρεντίνο, ο αριθμός των οποίων ανερχόταν σε 500.000 στα μέσα του 1915, έως το 1918 τριπλασιάστηκε τουλάχιστον. Η ήττα των Ιταλών στο Καπορέτο προκάλεσε 500.000 πρόσφυγες που κατευθύνθηκαν στις μεγάλες πόλεις της βόρειας Ιταλίας. Η εισβολή επίσης σε μεγάλο μέρος της Σερβίας από τον γερμανικό και τον αυστροουγγρικό στρατό ώθησε 500.000 αμάχους προς την Αδριατική. Ο ρωσικός εμφύλιος πόλεμος εμπόδισε τον επαναπατρισμό των προσφύγων στα σπίτια τους, όπως των αιχμαλώτων πολέμου, και οδήγησε σε νέες μετακινήσεις πληθυσμών: 400.000 άμαχοι έφυγαν από τη Ρωσία για την περιοχή υπό γερμανική κατοχή το 1918 μεταξύ Μαΐου και Νοεμβρίου, 1,3 εκατ. Πολωνοί πέρασαν από τη Ρωσία στην Πολωνία. Παρόμοιες μετακινήσεις σημειώθηκαν μεταξύ Ρουμανίας και Ουγγαρίας, Βουλγαρίας και Ελλάδας, ενώ άμεσα συνδεδεμένες με τις επιπτώσεις του Μεγάλου Πολέμου ήταν σαφώς και οι μετακινήσεις των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και οθωμανικής επικράτειας που ολοκληρώθηκαν μετά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο (1919-1922) και την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών με τη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923. Όπως σωστά αναφέρθηκε, οι παλιές «φυλακές των εθνών» θα δώσουν το 1918 τη θέση τους στις «νέες φυλακές των λαών».(11)

Χήρες, ορφανά και ανάπηροι

Το τέλος του Πολέμου βρίσκει στη Γαλλία περίπου 680.000 χήρες και

760.000 ορφανά. Η Γερμανία είχε

525.000 χήρες πολέμου και πάνω από ένα εκατομμύριο ορφανά. Οι Βρετανοί νεκροί άφησαν πίσω τους

345.000 ορφανά και 193.000 χήρες. Πάνω από 6.500.000 άτομα επέζη-σαν με κάποια αναπηρία, στη συντρι-πτική τους πλειονότητα στρατιώτες που επέστρεψαν από το μέτωπο.12

Δύσκολο να υπολογιστούν όσοι υπέστησαν νευρολογικά προβλή-ματα εξαιτίας της εκτεταμένης χρή-σης χημικών αερίων στα χαρακώματα αλλά και οι ψυχολογικές συνέπειες για εμπόλεμους και αμάχους. Κατά τη διάρκεια του πολέμου κατέρρευσαν εξάλλου τα ποσοστά των γεννήσεων. Μεταξύ 1914 και 1918 το έλλειμμα γεννήσεων υπολογίζεται σε περισ-σότερο από 1.000.000 στη Γαλλία και 3.500.000 στη Γερμανία. Μόνο στη Γαλλία οι διακοπές κύησης μετά το ξέσπασμα του πολέμου έφτασαν

το 1,6 εκατ., ήτοι 40% περισσότε-ρες από τον έως τότε ετήσιο μέσο όρο. Ολα αυτά οδήγησαν σε αύξη-ση του αριθμού των ηλικιωμένων που προσέγγισαν το 14% του συνο-λικού πληθυσμού. Σε συνδυασμό δε με τα προβλήματα που αντιμετώπι-σαν τα υγειονομικά συστήματα της Ευρώπης, η θνησιμότητα αυξήθηκε δραματικά13.

Απώλειες κατά τον πόλεμο (στρατιωτικοί – άμαχοι)

επί του συνολικού πληθυσμού στις σημαντικότερες χώρες

 

Ισπανική γρίπη. Τριπλάσια θύματα απ’ ό,τι στις μάχες

Στην Ευρώπη ήδη από το 1916-1917 η λεγόμενη «πνευμονία των Ανναμιτών» προκάλεσε μεγάλο αριθμό νεκρών ανάμεσα στους εργάτες ινδοκινεζικής καταγωγής που βρίσκονταν στη Γαλλία για να αντικαταστήσουν τους επιστρατευμένους Γάλλους. Κατά εκατοντάδες νέοι άντρες –αλλά και γυναίκες– πέθαιναν ξαφνικά από οξύ αναπνευστικό σύνδρομο. Αυτό κατά πάσα πιθανότητα ήταν το πρώτο κύμα αυτής της γρίπης. Μια από τις υποθέσεις για τη μετάδοση της γρίπης είναι η ύπαρξη μεγάλου αριθμού Κινέζων εργατών που βρίσκονταν ως βοηθητικό σώμα για τα βρετανικά στρατεύματα στη βόρεια Γαλλία.

Μια άλλη θεωρία θέλει την επιδημία να προέρχεται από τα αμερικανικά στρατεύματα που αποβιβάστηκαν στην Ευρώπη το 1917. Η επιδημία σε κάθε περίπτωση εξαπλώθηκε γρήγορα μέσω των κινήσεων των συμμαχικών στρατευμάτων πρώτα στη Γλασκώβη, στη συνέχεια στη Γαλλία και τέλος στην Ιταλία και τη Γερμανία, φτάνοντας στο αποκορύφωμά της τον Ιούνιο του 1918, όταν αναφέρθηκαν τα πρώτα κρούσματα στον Καναδά. Όλες οι εμπόλεμες χώρες εφάρμοζαν ένα εξαιρετικά αυστηρό λογοκριτικό πρωτόκολλο σχετικά με τις συνέπειες της επιδημίας για να μην επηρεαστεί το ηθικό των πληθυσμών.

Όταν τον Μάιο του 1918 η γρίπη έφτασε στην Ισπανία, ο ισπανικός Τύπος ήταν ο πρώτος που περιέγραψε τις επιπτώσεις της και γι’ αυτό τον λόγο η επιδημία επικράτησε να ονομάζεται «ισπανική γρίπη». Στις Ηνωμένες Πολιτείες πιστεύεται ότι περισσότερο από το ένα τέταρτο του πληθυσμού είχε μολυνθεί από τον ιό και από 400.000 έως 675.000 άνθρωποι πέθαναν από αυτόν. 

Στη Γαλλία ο αριθμός των νεκρών εκτιμάται ότι ήταν μεταξύ 120.000 και 240.000. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν πολύ λίγες πληροφορίες για την Αφρική ή την Ασία. Στην περίπτωση της Ινδίας οι αμφιλεγόμενες εκτιμήσεις κυμαίνονται από 1.000.000 έως 20.000.000 θανάτους, ενώ στην Ινδονησία ο αριθμός τους θα φτάσει το 1.500.000. Το ιστορικό πλαίσιο αποτελεί αναμφίβολα ένα σημαντικό στοιχείο για την εξήγηση μιας τέτοιας απώλειας ανθρώπινων ζωών.

Ύστερα από τέσσερα χρόνια ενός τρομερού και γεωγραφικά εκτεταμένου πολέμου οι ευρωπαϊκοί πληθυσμοί είχαν εξαντληθεί και η πρόσβαση στην περίθαλψη ήταν περιορισμένη και προοριζόταν κατά βάση για τραυματίες πολέμου. Επιπλέον, το 1918 δεν υπήρχε ιολογική ή επιδημιολογική παρακολούθηση ούτε αντιιικά ούτε αντιβιοτικά για τη θεραπεία των δευτερογενών λοιμώξεων.

Τέλος, δεδομένου ότι οι πληροφορίες λογοκρίνονταν, ήταν ακόμη πιο δύσκολο να υλοποιηθούν πολιτικές υγειονομικής περίθαλψης ή να ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη της ταχείας εξάπλωσης του ιού προκειμένου να περιοριστεί η πανδημία. Εν κατακλείδι, η ισπανική γρίπη προκάλεσε τρεις φορές περισσότερα θύματα από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε ολόκληρο τον κόσμο.(14)

 

H γενοκτονία των Αρμενίων

Μια ιδιαίτερη κατηγορία απωλειών μεταξύ των αμάχων ήταν οι μαζικές σφαγές από τακτικά ή άτακτα στρατεύματα των εμπολέμων. Αν και φαινόμενα σφαγών καταγράφηκαν τόσο στο βελγικό έδαφος όσο και στην ανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια, το γεγονός που σφράγισε τη βαναυσότητα του πολέμου ήταν αναμφισβήτητα η γενοκτονία των Αρμενίων. Ακόμη και σήμερα τα «φυλετικά» κίνητρα της σφαγής των Αρμενίων δεν αναγνωρίζονταν από αρκετούς, οι οποίοι θεωρούν ότι οι σφαγές δεν είχαν στόχο τη συστηματική εξόντωση του αρμενικού λαού, ενώ από την τουρκική πλευρά ακόμη και σήμερα αμφισβητείται ο νομικός χαρακτηρισμός της γενοκτονίας.

Γνωρίζουμε ωστόσο ότι μετά τη συντριπτική ήττα των Τούρκων κατά της Ρωσίας στο Σαρικάμις, στον Καύκασο, η κυβέρνηση του Ενβέρ πασά κατηγόρησε τους Αρμενίους ότι υποστηρίζουν τους Ρώσους. Οι οθωμανικές αρχές συστηματοποίησαν τα μέτρα εναντίον των Αρμενίων και το Σάββατο 24 Απριλίου 1915, στην Κωνσταντινούπολη, 600 Αρμένιοι προύχοντες δολοφονήθηκαν με εντολή της κυβέρνησης. Αντίστοιχα, ο «Προσωρινός Νόμος για την Απέλαση» της 27ης Μαΐου 1915 καθιέρωσε ένα κανονιστικό πλαίσιο για την απέλαση των επιζώντων, καθώς και για τη λεηλασία της περιουσίας των θυμάτων. Ήταν η αρχή της πρώτης μεγάλης γενοκτονίας του 20ού αιώνα, η οποία προκάλεσε 1,2 με 1,5 εκατ. θύματα στον αρμενικό πληθυσμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.(15)

Ο επίλογος μιας «μαζικής παρεξήγησης»

Ο ιστορικός Mαρκ Φερό πολύ εύστοχα χαρακτήρισε τον Μεγάλο Πόλεμο ως μια «μαζική παρεξήγηση» των εμπολέμων, καθώς όλοι αρχικά (το 1914) πίστευαν ότι θα νικούσαν εύκολα και όλοι τελικά (το 1918) πίστευαν ότι νίκησαν.(16)

Η λήξη όμως του πολέμου άνοιξε πολλά μάτια, αποκαλύπτοντας τη μαζική τύφλωση που για τέσσερα χρόνια βύθισε την Ευρώπη σε μια άνευ προηγουμένου μαζική βιομηχανική σφαγή. Θύματα αυτής της πρώτης παγκόσμιας σύγκρουσης δεν ήταν μόνο οι «πεπλανημένοι» από τον εθνικιστικό σοβινισμό νέοι που αναζητούσαν την προσωπική τους επιβεβαίωση μέσα από το βάπτισμα του πολέμου. Κυνικά θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι η τύχη του πολεμιστή ήταν προαποφασισμένη. Για τους άμαχους όμως –είχαν διαποτιστεί για αρκετά χρόνια από ένα σοβινιστικό πάθος– η αλήθεια του πολέμου κατέστησε σαφές ότι οι φρικαλεότητες μπορούν να είναι ενδεδυμένες με την ιδέα του πατριωτισμού και να έχουν θύματα τους ίδιους, όπου κι αν αυτοί ζουν.

Είτε στα θέατρα των πολεμικών συγκρούσεων είτε στα μετόπισθεν, το κόστος του αίματος έπληξε το σύνολο των οικογενειών τουλάχιστον στις μεγάλες εμπόλεμες χώρες. Με άλλα λόγια, ο «ολοκληρωτικός» πόλεμος υπήρξε «ολοκληρωτικά καταστροφικός» για ενόπλους και αμάχους, ενηλίκους ή παιδιά, άντρες ή γυναίκες.

* Ο Λάμπρος Α. Φλιτούρης είναι επίκουρος καθηγητής Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

** Αναδημοσιεύεται από το τεύχος #113 του HotDoc.History που κυκλοφόρησε στις 17 Ιουλίου 2022. Διατηρούνται οι ιδιότητες των προσώπων όπως είχαν την εποχή της δημοσίευσης

Παραπομπές

1. Σχεδόν δηλαδή 900 Γάλλοι στρατιώτες νεκροί κάθε μέρα από την 1η Σεπτεμβρίου 1914 έως την 11η Νοεμβρίου 1918
2. Υπολογίζεται ότι στη δυτική Ευρώπη πέθαναν 2 έως 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι. Οι απώλειες στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη είναι δύσκολο να εκτιμηθούν, καθώς οι κρατικές δομές είχαν καταρρεύσει τόσο στα εδάφη της πρώην Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας όσο και στη ρωσική επικράτεια που γνώριζε παράλληλα και ένα σκληρό εμφύλιο πόλεμο
3. Βλ. τα σχετικά στατιστικά στοιχεία στο Niall Ferguson, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, τ.Β΄, Ιωλκός, Αθήνα 2008, σ. 545-561
4. Ειδική σημασία έχει να αναφερθεί η αιχμαλώτιση/παράδοση του Δ΄ Σώματος Στρατού τον Αύγουστο του 1916. Την άνοιξη του 1916 η φιλοβασιλική κυβέρνηση Σκουλούδη αποφάσισε την παράδοση της οχυρωματικής γραμμής του Ρούπελ στις δυνάμεις της Γερμανίας και Βουλγαρίας. Το ελληνικό Δ΄ Σώμα Στρατού με απόφαση του διοικητή του Ιωάννη Χατζόπουλου αποφάσισε αντί να αιχμαλωτιστεί από τους Βουλγάρους, να παραδοθεί στους Γερμανούς. Περίπου 7.000 αξιωματικοί και οπλίτες μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο της πόλης Γκέρλιτς της Γερμανίας. Περίπου 400 από αυτούς πέθαναν εξαιτίας των δυσμενών συνθηκών, ενώ άλλοι χάθηκαν κατά την επανάσταση των Σπαρτακιστών τον Ιανουάριο του 1919. Βλ. σχετικά Σ.Ν. Δορδανάς – Γερ. Αλεξάτος – Μ. Κανδυλάκης (επιμ.), «Εν Γκαίρλιτς 31/12/1917…». Ημερολόγιο αιχμαλωσίας του βενιζελικού αξιωματικού Στυλιανού Κανδυλάκη στη Γερμανία του Κάιζερ, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2014
5. Marc Ferro, Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος 1914-1918, μτφ. Τ. Κατσιλέρη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997, σ. 452
6. Mark Mazower, Σκοτεινή ήπειρος: ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας, μτφρ. Κ. Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001, σ. 88
7. Για την έννοια της βιαιοποίησης (brutalization) βλ. Έλλη Λεμονίδου, Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: ιστορία μιας οικουμενικής καταστροφής, Εστία, Αθήνα 2020, σ. 146-147
8. John Horne-Alan Kramer, German atrocities, 1914. A history of Denial, Yale University Press, 2001
9. Stéphane Audoin-Rouzeau, «La violence des champs de bataille en 1914-1918», Revue d’Histoire de la Shoah, vol. 189, no. 2 (2008), σ. 247-265
10. Υπολογίζεται ότι μόνο στη Γερμανία λειτούργησαν 69 στρατόπεδα και φυλακές πολιτικών κρατουμένων από το 1914 έως το 1918
11. Βλ. σχετικά Guy Hermet, Ιστορία των εθνών και του εθνικισμού στην Ευρώπη, μτφρ. Αλ. Νεστοροπούλου, Πεδίο, Αθήνα, 2020, σ. 310-311
12. François Héran, «Générations sacrifiées: le bilan démographique de la Grande Guerre», Population & Sociétés, vol. 510, no. 4 (2014), σ. 1-4
13. Στη Γαλλία για παράδειγμα ο πληθυσμός έφτασε στα προ του 1914 επίπεδα μόλις το 1950, καθώς μεσολάβησε και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Olivier Faron, Les Enfants du deuil. Orphelins de la guerre et pupilles de la nation de la Première Guerre mondiale, La Découverte, Paris 2001
14. Freddy Vinet, La grande grippe: 1918, la pire épidémie du siècle: histoire de la grippe espagnole, Vendémiaire Paris, 2018
15. Donald Bloxham, The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians, Oxford University Press, 2005
16. Marc Ferro, Τύφλωση ή γιατί αρνούμαστε να δούμε την πραγματικότητα, μτφρ. Σ. Τριανταφύλλου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2017, σ. 45-50

 

Συνέχεια »

{[['']]}

17 Νοεμβρίου 1973: Η εξέγερση μέσα από τα δικαστικά ντοκουμέντα

Τα πρακτικά από τη δίκη των πρωταιτίων της σφαγής συνθέτουν την αλληλουχία των γεγονότων που οδήγησαν στο αιματοκύλισμα 

 Πηγή: Τάκης Κατσιμάρδος- Documento

Πρώτο θέμα στις εφημερίδες (όσες κυκλοφορούσαν) ήταν το μακελειό στο Πολυτεχνείο. Κάτω, χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από την κατάληψη, όπως παρουσιάστηκαν στο «Βήμα» 

 Το χρονικό του τετραήμερου 14-17 Νοεμβρίου 1973 έχει γραφεί και ξαναγραφεί, όπως άλλωστε συμβαίνει με τις μεγάλες ιστορικές στιγμές. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου, με την ευρύτερη έννοια, δεν περιορίζεται, φυσικά, σε εκείνες τις ώρες. Κορυφώνεται με την κατάληψη, αλλά δεν τερματίζεται με το γκρέμισμα της πύλης από τα τανκς της χούντας.

  Από τις γραπτές ή προφορικές μαρτυρίες που έχουν καταγραφεί ως χρονικά των γεγονότων ιδιαίτερη σημασία έχουν τα δικαστικά ντοκουμέντα στα οποία στηρίχτηκε η δίκη των υπευθύνων για τη σφαγή του Πολυτεχνείου (34 κατηγορούμενοι για 23 νεκρούς). Οσα συγκεντρώθηκαν κατά την ανακριτική διαδικασία και χρησιμοποιήθηκαν ως αποδεικτικό υλικό για τη σφαγή συγκροτούν, θα λέγαμε, το χρονικό της εξέγερσης με τα μάτια των δικαστικών της εποχής. Αν και όχι τόσο ορθάνοιχτα και με παρωπίδες στις γνωστές συνθήκες της μη αποχουντοποίησης του κρατικού μηχανισμού. Με βάση αυτά, όμως, έκριναν και καταδίκασαν στη μια ή την άλλη ποινή –ή και αθώωσαν– όσους (ελάχιστους) θεωρήθηκαν υπεύθυνοι ως φυσικοί ή ηθικοί αυτουργοί για τις ανθρωποκτονίες.

 Χρονικογραφία από τα πρακτικά της δίκης

Η δίκη άρχισε στις 16 Οκτωβρίου 1975 στον Κορυδαλλό, στην ίδια αίθουσα των γυναικείων φυλακών όπου νωρίτερα είχαν δικαστεί και καταδικαστεί οι πρωταίτιοι για το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967. Στα εδώλια κάθισαν 32 χουντικοί, ενώ πρόεδρος του Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών ήταν ο Ι. Κουσουλός. Η ακροαματική διαδικασία θα διαρκέσει 57 μέρες (ολοκληρώθηκε στις 30 Δεκεμβρίου) και θα καταθέσουν συνολικά 237 μάρτυρες.

 Το παραπεμπτικό βούλευμα (είχε εκδοθεί τον Αύγουστο του 1975) κάνει λόγο για 24 νεκρούς (το περίφημο πόρισμα Τσεβά τους υπολόγιζε σε 34) και 180-200 τραυματίες. Μετά τις δηλώσεις των κατηγορουμένων ο εισαγγελέας της έδρας Ν. Γανώσης εξαπολύει το «κατηγορώ» του. Θα επανέλθει κατά το τέλος της βιαστικής ακροαματικής διαδικασίας ακόμη δριμύτερος. Χαρακτηρίζει το Πολυτεχνείο «νέο χάνι της Γραβιάς». Αλλά ήταν, θα προσθέσει, και «γιορτή ό,τι έγινε μέσα κι έξω από το Πολυτεχνείο […]. Αλλά πλάκωσε και η τραγική νύχτα όχι μόνον για εκείνους που είχαν κλεισθή, αλλά και για τους άλλους για το σύνολον του λαού μας […] ο οποίος με πιασμένη ανάσα, περίμενε να ακούση το αποτέλεσμα του αγώνος των εγκλείστων και την νίκην!».

 Με βάση, λοιπόν, όσα ακούστηκαν αποκλειστικά στην αίθουσα του Πενταμελούς για τα γεγονότα, τις καταθέσεις στο παραπεμπτικό βούλευμα αλλά και το πόρισμα που προηγήθηκε προχώρησαν οι δικαστικοί στην καταγραφή του χρονικού των γεγονότων:

 Αρχές Νοεμβρίου: «Σταθερόν και αμετάθετον ήτο το σύνθημα μεταξύ του φοιτητικού κόσμου διά γνησίας και αδιαβλήτους αρχαιρεσίας (στους φοιτητικούς συλλόγους). Το αίτημα τούτο απετέλεσε την απαρχήν των αιματηρών γεγονότων του Πολυτεχνείου…».

14 Νοεμβρίου: Η κατάληψη από τις 6 μ.μ. της Τετάρτης είναι πλέον γεγονός. Μέχρι τα μεσάνυχτα 2.000-2.500 φοιτητές βρίσκονται στο προαύλιο και στις αίθουσες των σχολών. «Το βράδυ της Τετάρτης άρχισαν να γίνωνται συζητήσεις, αν θα έπρεπε να ζητηθούν γενικώτερες ελευθερίες. Πολλοί φοιτηταί έμειναν την νύκτα μέσα στο Πολυτεχνείο. Δηλαδή, στο σπίτι τους».

15 Νοεμβρίου: «Ξημέρωσε η Πέμπτη. Η ιδέα ότι έπρεπε να διεκδικηθή πληρέστερα η ελευθερία για τον ελληνικό λαό φούντωσε! Η ιδέα ότι το βιολογικό άνθος αυτού του λαού έπρεπε να βρίσκεται στην πρωτοπορία του αγώνος, τελικώς, επεκράτησε. Ετσι απεφάσισαν να μείνουν έγκλειστοι στο Πολυτεχνείο. Ποθούσαν την γενικήν ελευθερίαν! Την αποχώρησι από την αρχή, εκείνων που την είχαν υποτάξει βιαίως. Απεφάσισαν να μείνουν εκεί και βρήκαν τα μέσα […]. Μέχρι της στιγμής εκείνης η αστυνομία, υπό τον Χριστολουκά, δεν είχε προβή σε βίαιες ενέργειες. Αλλά από το βράδυ της Πέμπτης, άλλαξαν τα πράγματα. Ο πομπός του Πολυτεχνείου άρχισε να καλεί σε συμπαράστασιν τον λαόν».

16 Νοεμβρίου: «Μοιραίως από την Παρασκευή το πρωί, όλος ο λαός βρέθηκε μπρος στο Πολυτεχνείο. Εσπευσε προς συμπαράστασι των παιδιών και προσέφερε πλούσια, τρόφιμα, φάρμακα, χρήμα. Η αστυνομία το απόγευμα βρέθηκε προ αδυναμίας. Δεν μπορούσε να εκκενώσει το Πολυτεχνείο. Μπορούσε όμως να το έχη κάνη την Πέμπτη – αν και τότε ίσως δεν θα είχαμε ακόμη την έναρξι του αγώνος για την ανατροπή των τυράννων. Ετσι, θα γλίτωναν τα παιδιά που χάθηκαν και δεν θα υπήρχαν οι τόσοι τραυματίες. Κανείς δεν μπορεί να ισχυρισθή ότι ο Χριστολουκάς και ο Δασκαλόπουλος (διοικητές της αστυνομίας και της αστυνομικής διεύθυνσης Αθηνών) δεν μπορούσαν να εκκενώσουν το πολυτεχνείο την Πέμπτη. Στις 6 το βράδυ της Παρασκευής τα πράγματα άρχισαν να οξύνωνται…».

16-17 Νοεμβρίου: «Εκείνο το βράδυ ο στρατός έδρασε σε περιωρισμένη κλίμακα. Τα παιδιά του ελληνικού λαού, με τους αξιωματικούς και τα πληρώματα των αρμάτων, ουδ’ επί στιγμήν μπορούσαν να διανοηθούν ότι μπορούσαν να σκοτώσουν τ’ αδέλφια τους, τα παιδία τους, τους συγγενείς και φίλους τους.

Είχε προηγηθή ένα πραγματικό δράμα, της εκκενώσεως του Πολυτεχνείου: Εχουν σκοτωθεί παιδιά εκ μέρους αστυνομικών οργάνων. Εχουν θανατωθή Ελληνες από βλήματα που ερρίφθησαν από το υπουργείο Δημοσίας Τάξεως […]. Τους είδαν να πέφτουν στο πεζοδρόμιο από αστυνομικά χέρια. Πολλοί από τους δράστες έφεραν πολιτική αμφίεση, αλλά ευρίσκοντο κοντά στα αστυνομικά όργανα […]. Εφεραν τυφέκια και αυτόματα…».

17-18 Νοεμβρίου: «Από της 10ης πρωινής ώρας και μετέπειτα και κατά την Κυριακήν οι στρατιωτικοί, οι οποίοι επέβαιναν των κινουμένων εις τας οδούς της πόλεως των Αθηνών αρμάτων μάχης και τεθωρακισμένων αυτοκινήτων ή και άλλοι, τοποθετούμενοι εις άλλας θέσεις, έβαλον διά των όπλων των κατά διερχομένων πολιτών, χωρίς να συντρέξη νόμιμος περίπτωσις δικαιολογούσα την χρήσιν των όπλων» (από την απόφαση για την καταδίκη του Ιωαννίδη).

 «Εξόρμηση» φοιτητών που γράφουν συνθήματα στο τρόλεϊ καλώντας τον λαό να αφυπνιστεί
για να πέσει η χούντα – και όχι μόνο (Αρχείο ΕΡΤ)

Το πρώτο αίμα

«Την 16ην Νοεμβρίου ημέρα Παρασκευή, η τραγωδία του Πολυτεχνείου οδηγείται εις την αιματηράν της κατάληξιν. Τα διά του ραδιοσταθμού συνθήματα συγκινούν, προκαλούν και διεγείρουν μάζας λαού εις ομαδικάς συγκεντρώσεις. Κατά τας μεσημβρινάς ώρας πραγματοποιούνται αι πρώται μεγάλαι πορείαι προς την πλατείαν Ομονοίας και το Πολυτεχνείον διά των οδών Αιόλου, Σταδίου, Πανεπιστημίου, Πατησίων και Αλεξάνδρας.

Την 6ην μ.μ. ώραν μέγα πλήθος διαδηλωτών πορεύεται προς την πλατείαν Συντάγματος. Η πορεία του όμως ανακόπτεται υπό αστυνομικών και εις την συμβολήν των οδών Σταδίου, Δραγατσανίου και Κοραή επιχειρείται η βιαία διάλυσις των διαδηλωτών. Κατά την επακολουθήσασα συμπλοκήν ρέει το πρώτο αίμα…» (Από το παραπεμπτικό βούλευμα για τη σφαγή του Πολυτεχνείου).

Η έξοδος από το προαύλιο

«…Ομάς Αξιωματικών και άνδρες της δυνάμεως καταδρομών, ακολουθούντες το άρμα εισέρχονται εις το Πολυτεχνείον πυροβολούντες. Εντρομοι και εμβρόντητοι οι σπουδασταί κυριεύονται από την ενώπιον του εσχάτου κινδύνου φοβεράν αγωνίαν. Και άρχεται ακολούθως η έξοδος. Οι εγγύς της κατακρημνησθείσης πύλης ευρισκόμενοι εξέρχονται πρώτοι. Οι περισσότεροι, όμως, πηδούν εκ των παραθύρων και των κιγκλιδωμάτων. Υπό την πίεσιν πλήθους ανθρώπων καταρρίπτεται τμήμα των προς την οδόν Στουρνάρα κιγκλιδωμάτων. Και διά του δημιουργηθέντος ανοίγματος εξέρχονται οι σπουδασταί κατά μάζας. Κατευθύνονται προς όλα τα σημεία, απομακρυνόμενοι. Νέον, όμως, δι’ αυτούς αρχίζει μαρτύριον. Υβρεις κατ’ αυτών εκτοξεύονται και καταδιωκόμενοι βαναύσως κακοποιούνται…» (Από το πόρισμα του Δ. Τσεβά).

Το γκρέμισμα της πύλης

«Την 02.43 ώραν (ξημερώματα Σαββάτου 17 Νοεμβρίου) τάσσεται μικρά, ίσως 15λεπτος, προθεσμία εις τους σπουδαστάς διά να εξέλθουν. Μερικοί εκ των εγκλείστων ήρχισαν να απασφαλίζουν την είσοδον και τελικώς το επέτυχαν. Εδυσχεραίνετο όμως η έξοδος διότι όπισθεν της πύλης είχεν τοποθετηθή και ευρίσκετο αυτοκίνητον Μερσεντές. Και ενώ η μεν πρόθεσις των εγκλείστων προς έξοδον είχε καταστή εμφανής, προσπάθεια δε κατεβάλλετο διά την απομάκρυνσιν του φράσσοντας την πύλην αυτοκινήτου, ανυπόμονος Iλαρχος, αυτόθι ιστάμενος, απώλεσε την ψυχραιμίαν του και εν οργή ανεφώνησεν: “Τσογλάνια, ρεζιλεύετε το στράτευμα…” και αμέσως έδωσε την διαταγήν της εισόδου. Το άρμα εκινήθη μετά δυνάμεως, συνεκλόνισε την πύλην, κατέστρεψε τους μαρμάρινους κίονας της εισόδου, συνέτριψε και κατέρριψε την εξώθυραν και ακολούθως κυριολεκτικώς ισοπέδωσεν το προεκτεθέν αυτοκίνητον, εισελθόν εις βάθος 10 περίπου μέτρων εντός του προαυλίου του Πολυτεχνείου…» (Από το πόρισμα του Δ. Τσεβά, στο οποίο στηρίχτηκε το βούλευμα για την παραπομπή σε δίκη των δολοφόνων του Πολυτεχνείου).

Η σφαγή μετά την εισβολή

«Από παντού καταδιώκουν και κτυπούν (σ.σ.: όσους διέφευγαν από το Πολυτεχνείο). Εις την γωνίαν των οδών Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας άνδρες της ΚΥΠ εν πολιτική περιβολή κτυπούν ανηλεώς και πυροβολούν κατ’ αυτών, ενώ εις το άνδηρον (σ.σ.: ταράτσα) ενός των αυτόθι κτιρίων έχουν εγκαταστήσει πολυβόλον. […] Εις τα άνδηρα των γύρω κτιρίων επισημαίνονται ελεύθεροι σκοπευταί. Εις το πανδαιμόνιον τούτο της εξόδου, των φωνών, των κραυγών, των οιμωγών, των καταδιώξεων και των πυροβολισμών έπεσαν οι περισσότεροι εκ του πλήθους των τραυματιών των αιματηρών γεγονότων. […] Συνελήφθησαν χίλια περίπου άτομα. […]

Η επιχείρησις του Πολυτεχνείου έληξε με άσματα των στρατιωτικών τμημάτων. Δεν ετερματίεται όμως εδώ η αιματηρά επέμβασις προς κατάπνιξιν της ελευθερίας και διατήρησιν του δικτατορικού καθεστώτος. Αστυνομικά όργανα πυροβολούν εν ψυχρώ ανυπόπτους διαβάτας, ενώ τα επί των κεντρικών οδών της πρωτευούσης κινούμενα άρματα μάχης σκορπίζουν τον θάνατο. Οι επ’ αυτών πυροβολιταί βάλλουν επί κινουμένων ανθρωπίνων στόχων. Οι επί του κτιρίου του ΟΤΕ, της οδού Πατησίων, εγκατεστημένοι στρατιώται πυροβουλούν προς πάσαν κατεύθυνσιν…»

(Από το βούλευμα των δικαστικών Κ. Βαδάκη, Αρ. Τούση, Ι. Κουσουλού, Χρ. Χριστοφορίδου και Ι. Πρεμέτη).

Δικαστική διερεύνηση και «λελογισμένη» αποχουντοποίηση

Το χρονικό μέσα από το εισαγγελικό κατηγορώ έχει καταρτιστεί και προσαρμοστεί κατά κάποιον τρόπο στην ποιότητα και την έκταση της αποχουντοποίησης που επέλεξε η κυβέρνηση Καραμανλή. Ελεγχόμενη, σταδιακή και περιορισμένη. Τους σχετικούς περιορισμούς, άλλωστε, καθρεφτίζει, όπως και στη δίκη των πρωταιτίων του πραξικοπήματος, ο μικρός αριθμός των κατηγορουμένων για ανθρωποκτονίες από πρόθεση και απόπειρες ανθρωποκτονιών, πρόκληση σε διάπραξη κακουργημάτων κ.ά. Τρεις πολύ γενικές παρατηρήσεις. Κατά το δικαστικό «κατηγορώ»:

1. Η αλλαγή της στάσης των δικτατορικών αρχών και των οργάνων τους αρχίζει καθώς συνδέονται αξεδιάλυτα τα φοιτητικά και λαϊκά αντιδικτατορικά αιτήματα. Αν και η σύνδεση είναι εμφανέστατη από την πρώτη στιγμή, ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα αυτή η επισήμανση. Την Πέμπτη, εκτός από τον ραδιοφωνικό σταθμό με τα συνθήματά του, εκδίδεται η πρώτη (και μοναδική) κοινή ανακοίνωση της Συντονιστικής Επιτροπής του Πολυτεχνείου.

Να υπενθυμιστεί ότι με εκείνη την ανακοίνωση το Πολυτεχνείο ανακηρυσσόταν σε κέντρο για την ανάπτυξη λαϊκών μαζικών κινητοποιήσεων για την ανατροπή της τυραννίας. Με διέξοδο μια γενική απεργία που θα ανέτρεπε τη χούντα.

2. Η αστυνομία μέχρι την Πέμπτη εμφανίζεται ότι απλώς παρακολουθεί την εξέλιξη των γεγονότων. Επιπλέον δεν επεμβαίνει, αν και μπορούσε να εκκενώσει το Πολυτεχνείο μέχρι την Παρασκευή.

Η τακτική αυτή θα τροφοδοτήσει τόσο κατά την εξέλιξη των γεγονότων όσο και αργότερα διάφορα σενάρια. Εδώ, σε συνδυασμό και με άλλες εισαγγελικές τοποθετήσεις, υιοθετείται η άποψη ότι η αλλαγή της στάσης της αστυνομίας, όπως και του στρατού, οφείλεται στον Ιωαννίδη που «εκμεταλλεύτηκε το Πολυτεχνείο για να πετύχει τους σκοπούς του. Η διαφοροποίηση της συμπεριφοράς των στρατιωτικών τμημάτων, πριν από τη 16η Νοεμβρίου και μετά από αυτήν είναι δική του δουλειά».

Από τις καταθέσεις πάντως προέκυψε σαφώς ότι η στρατιωτική επέμβαση είχε προετοιμαστεί από την έναρξη των γεγονότων.

3. Ο στρατός δρα περίπου υποδειγματικά όταν επεμβαίνει για την εκκένωση του Πολυτεχνείου. Πρόκειται ασφαλώς για εξόφθαλμο εξωραϊσμό των γεγονότων και θυσία της αλήθειας στις σκοπιμότητες της εποχής. Η αγριότητα συνολικά των δυνάμεων καταστολής αμβλύνεται.

Το κλειδί για την κατανόηση του χρονικού, όπως το περιέγραψε ο Ν. Γανώσης, είναι εκείνο το «μοιραίως». Από πολλούς ακούστηκε με τους πιο διαφορετικούς τρόπους. Μόνο που τίποτε δεν ήταν μοιραίο. Ούτε ο ηρωισμός των εξεγερμένων ούτε η βαρβαρότητα του στρατού και της αστυνομίας.

* Ο δημοσιογράφος Τάκης Κατσιμάρδος συμμετείχε ενεργά στο αντιδικτατορικό κίνημα ως φοιτητής της Φιλοσοφικής Αθήνας, συνελήφθη και βασανίστηκε επί χούντας ως μέλος της ΚΝΕ/ΑντιΕΦΕΕ και αποφυλακίστηκε με τη μεταπολίτευση τον Ιούλιο του 1974

** Αναδημοσιεύεται από το τεύχος #05 «Τα Αιρετικά – “Εδώ Πολυτεχνείο”. 20+4 μαρτυρίες & (αντι)θέσεις πρωταγωνιστών για την εξέγερση του Νοέμβρη 1973» που κυκλοφόρησε στις 18 Νοεμβρίου 2018

Συνέχεια »

{[['']]}

HotDoc – Βεντέτα: Ο νόμος της σιωπής

 

«Το αίμα ζητεί εκδίκηση»

 Βραδιάζει και το παλιό λιμάνι των Χανίων μοιάζει με πλοίο που αρμενίζει μέσα στην ομίχλη. Είναι Νοέμβριος, ο καιρός όμως παραμένει ζεστός και υγρός και το σκηνικό μοναδικό. Μπροστά μου, το τζαμί του Κιουτσούκ Χασάν, αρχιτεκτονικό κόσμημα, συμμετέχει στην ατμόσφαιρα της βραδιάς με τον ισορροπημένο όγκο του, ενώ στην άκρη του λιμανιού ο βενετσιάνικος φάρος του 16oυ αιώνα στέκει σαν να φωτίζει τις μνήμες, στιγμές που στοιχειώνουν ανάμεσα στους ανθρώπους. Κι εκείνες τις μεγάλες σιωπές που πλανώνται πάνω από έναν κόσμο δυναμικό, αλλά δεμένο ακόμη με παμπάλαιους, συχνά καταστροφικούς νόμους.

Μια έννοια με πολλές εκφάνσεις και πολλούς αποδέκτες. Την ένιωσα να με ακολουθεί από την πρώτη στιγμή που πάτησα το πόδι μου σ’ αυτό τον όμορφο τόπο. Τη διάβασα στα μάτια πολλών ανθρώπων, φίλων και αγνώστων μέχρι εκείνη τη στιγμή. Την είδα να παγώνει χαμόγελα και να σκοτεινιάζει πρόσωπα. Και άκουσα πολλούς να την αποκαλούν «ευεργετική». Κάτι σαν βάλσαμο για να κατευνάσει τις πληγές που είχε ανοίξει η βεντέτα, ο άγραφος νόμος του γδικιωμού που συνεχίζει να αφήνει πίσω του θύματα.

 «Όλα αυτά έχουν παγώσει πια» μου λέει ο ψηλός άντρας από την οικογένεια των Βλαστών –βεντέτα εικοσαετίας– που ήρθε να μου μιλήσει ζητώντας να μη δημοσιοποιηθεί το όνομά του. «Πίσω όμως απ’ αυτό τον πάγο σιγοκαίει η φλόγα που τινάζει ακόμη στον αέρα ζωές» συνεχίζει.

 Λες και βγήκε κι αυτός μέσα από την ομίχλη. Σύγχρονη φιγούρα, επιχειρηματίας που ήλθε να πιει ένα φρέντο. Θα τον ονομάσουμε Μανώλη ή Σήφη, γιατί από την πρώτη στιγμή ζήτησε να τηρηθεί η ανωνυμία του. Αντίθετα από τις γυναίκες που συναντήσαμε, οι περισσότεροι άντρες δεν θέλουν να εκτεθούν. Ισως επειδή ιστορικά έπεφτε σ’ αυτούς ο κλήρος να συνεχίσουν τον κύκλο του αίματος που άνοιγε μια βεντέτα. Το αυστηρό, άγραφο αυτό σύστημα δικαίου, το οποίο κωδικοποιείται στο DNA ολόκληρων οικογενειών, που βάζει το αρσενικό να εκτελέσει τα συμβόλαια τιμής τα οποία συχνά συντηρούν με ευλάβεια και απαιτούν την εφαρμογή τους οι γυναίκες. 

«Εμείς εδώ δεν χρησιμοποιούμε τη λέξη βεντέτα» λέει ο συνομιλητής μας. «Τα λέμε οικογενειακά, γιατί βασικά είναι η εκδίκηση που παίρνουν οι συγγενείς κάποιου ο οποίος δολοφονήθηκε σκοτώνοντας τον δράστη ή κάποιον δικό του. Ακούς συνήθως τη φράση “ανοίξαμε οικογενειακά” και αυτό σημαίνει ότι ήδη υπάρχει νεκρός και επίκειται άμεσα αντεκδικητικός φόνος ή ότι οι σχέσεις ανάμεσα σε δύο αντιτιθέμενες οικογενειακές ομάδες είναι τόσο τεταμένες ώστε να έχει εκφραστεί πρόθεση για φόνο».

  

Μια πράξη εκδίκησης με άλλα λόγια, αν θέλουμε να ερμηνεύσουμε τον Σφακιανό φίλο, η οποία, όπως αναφέρει και ο καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αρης Τσαντηρόπουλος, βάζει σε δοκιμασία τον κοινωνικό δεσμό δύο ατόμων και των αντίστοιχων συγγενών τους. «Τι θες και τα σκαλίζεις τώρα;» ψιθυρίζει με σφιγμένα χείλη ο φίλος μας.

Η γιαγιά του δεν έβγαλε ποτέ τα μαύρα. Της σκοτώσανε το κοπέλι 17 χρόνων, την ώρα που άνοιγε την πόρτα του σπιτιού του στα Σφακιά. Εναν χρόνο πριν από τον πόλεμο. Ο πρώτος του ξάδελφος ήταν ο δράστης, γιος του αδελφού του πατέρα του. Δικαιολογία; Η αρραβωνιαστικιά την οποία δήθεν παρενόχλησε το θύμα. Πίσω όμως από τον φόνο κρύβονταν κτηματικές διαφορές, ζήλια, μίσος, ανταγωνισμός ενδοοικογενειακός. Η συνέχεια ήταν δεκαπέντε φονικά, που υπέβαλε ή πυροδότησε η γιαγιά, κάθε φορά κρατώντας το ματωμένο πουκάμισο του γιου της. Και προκαλούσε κάθε φορά τους πρωτότοκους της δικής της γενιάς και του άντρα της να πάρουν γδικιωμό. Η οικογένεια του σκοτωμένου τελικά μετανάστευσε στα Χανιά για να μη συνεχιστεί το κακό. Σήμερα το οικογενειακό έχει παγώσει. Μέχρι να βρεθεί η σπίθα που θα οπλίσει κάποιο χέρι.

«Χριστέ και να κατέβαινε βρύση απ’ τη Μαδάρα

να πορπατεί κλιτά κλιτά, να ’ρχεται αγάλι αγάλι,

να βρει τσι γούρνες εύκαιρες να μπει να τσι γεμίσει,

να πλύνουν οι ανύπλητες, να πλύνουν κι οι πλυμένες,

να πλύνει κι η Κανάκαινα τα ματωμένα ρούχα»

Είναι το τραγούδι που μολογάει τη συμφορά της μάνας Κανάκαινας που έχασε τους τρεις γιους της σε σφακιανή βεντέτα. Οταν τη γνώρισα, πριν από μερικά χρόνια, η Μαρία Χουβελάκη ήταν μια ηλικιωμένη Κρητικιά με αετίσια μάτια που μας καλοδέχτηκε με μεζέ και ρακή στην αυλή της. Η οικοδέσποινα, που καταγόταν από το ιστορικό χωριό Κεραμιά, μας δέχτηκε περιτριγυρισμένη από συγγενείς και φίλους, καχύποπτους απέναντι σε όσους χώνουν τη μύτη τους στα «έθιμα» και τις φτιαξές του τόπου τους. «Η γυναίκα που αγαπάει τον άντρα της δεν τονε προσβαίνει ούτε τον ατιμεί» λέει η γιαγιά. «Στο χωριό μου το φονικό έγινε γιατί ένας ξένος άντρας πείραζε τη γυναίκα αλλουνού. Σκοτώθηκε κόσμος, οι οικογένειες έφυγαν για το Μάλεμε και το Ρέθυμνο. Ενα θηλυκό ατίμασε τον άντρα κι έγινε το κακό. Αμα σου πειράξουνε μαθές και το κοπέλι, ήντα να κάμεις; Να μείνεις άκρατος; Εγώ τους σέβομαι τους άντρες μας. Οταν δίνουν το χέρι δίνουν συμβόλαιο. Ο Κρητικός όμως πάντα καθάριζε… Αμα ειδικά του πειράξουν τη γυναίκα και τα ζωντανά. Τώρα να σου πω ότι στα είκοσι φονικά το ένα έχει πίσω γυναίκα που βάζει φωτιά ή χρησιμοποιείται γυναίκα σαν λόγος· είναι αλήθεια».

«Μην κάνεις μη σου κάνουνε

μην πεις να μη σου πούνε

την ξένη πόρτα όταν κτυπάς

Τηνε δική σου σπούνε»

«Η γυναίκα σαν αιτία ανοίγματος οικογενειακών συνδέεται άμεσα με το κοινωνικό γόητρο του άντρα στον δημόσιο χώρο» λέει ο Αρης Τσαντηρόπουλος. «Ο άντρας μπορεί να αντιδράσει με τον φόνο του ξένου διεκδικητή της συζύγου ή της αρραβωνιαστικιάς του και το άνοιγμα οικογενειακών με την ομάδα αιματοσυγγενών του. Αυτό, στην περίπτωση που η γυναίκα αποδεικνύει την αθωότητά της. Στην περίπτωση που με άμεσο ή έμμεσο τρόπο υποδηλώνεται η ανηθικότητά της, φονεύεται η ίδια. Εξάλλου η υπόνοια για ερωτικές βλέψεις συνιστά ακραία πρόκληση στην ικανότητα του άντρα να κρατήσει μια γυναίκα. Όπως ακραία πρόκληση είναι και η αθέτηση συμφωνίας γάμου» συνεχίζει ο κ. Τσαντηρόπουλος. «Το μυστήριο της Κρήτης είναι βαθύ» είχε γράψει ο Νίκος Καζαντζάκης.

Ο λίβας που καίει το μυαλό

Η πόλη των Χανίων σφύζει από ζωή. Ηταν 11.00 το πρωί και η Ιωάννα Ντουρουντάκη μας περίμενε στη σχολή αισθητικής που διηύθυνε, κοντά στη δημοτική αγορά, σε ένα μοντέρνο κτίριο που στεγάζει επιχειρήσεις και τηλεοπτικούς σταθμούς. Παλιά δούλευε στη Λυρική Σκηνή και στη Νέα Τηλεόραση Χανίων. Για την ευθύτητα και τον δυναμισμό της συγκεκριμένης κοπέλας μού είχαν μιλήσει πολλοί. Ωστόσο, στον δρόμο προτού φτάσω στο ραντεβού μαζί της θυμάμαι τα λόγια του Λουδοβίκου των Ανωγείων. «Ακόμη και η τραχύτητα, μια μορφή της οποίας είναι η κρητική βεντέτα, αποτελεί έκφραση ευαισθησίας. Για να κρύψει ο Κρητικός την ευαισθησία του, φτιάχνει μια θολούρα με σκόνη και φωνές και οχυρώνεται από πίσω».

Να μια ρομαντική άποψη για την αυτοδικία, που ταλανίζει αιώνες τώρα την ορεινή και κεντρική Κρήτη και μαζί τα Σφακιά, το Ρέθυμνο, το Ηράκλειο, τον Μυλοπόταμο, τα Λιβάδια, το Ασκύφου, τα Ανώγεια. Μια άποψη σύμφωνα με την οποία η ιδιόμορφη ευαισθησία οπλίζει άνετα το χέρι που κρατεί τη λύρα, το λυράκι, το μπουλγαρί και το λαγούτο με καλάσνικοφ, μπερέτες κ.ά. Ακόμη και όπλα που ξέμειναν από τον πόλεμο. Στο παλιό κρητικό δίκαιο οι περιπτώσεις της βεντέτας αντιμετωπίζονταν σαν φόνοι που βασίζονται στο εθιμικό δίκαιο αλλά και στην επίδραση του λίβα. Εφταιγε, λέει, «ο καυτός αφρικανικός άνεμος που λαμπάδιαζε τα μυαλά και τις καρδιές και κινούσε το χέρι του φονιά. Κόσμος και τρέλα είναι ένα» κραυγάζει από τις σελίδες του Καζαντζάκη ο Καπετάν Μιχάλης. Είναι πολύ νέα, όμορφη και άνετη μέσα στο τζιν της. Μας κερνάει εσπρέσο και όταν μιλάει κοιτάζει στα μάτια. «Δεν είναι σε έξαρση η βεντέτα, τα πράγματα κατά κάποιον τρόπο έχουν παγώσει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι έχουν τελειώσει. Εγώ στη Χώρα των Σφακίων, απ’ όπου κατάγομαι, έχω ζήσει φασαρίες και κάποιους σκοτωμούς. Μικρή ανέβαινα στις μαδάρες (βοσκοτόπια), στα τρακτέρ και έχω τέσσερα διπλώματα στη σκοποβολή. Για μένα η αδικία της βεντέτας είναι μία. Όταν το δικαστήριο δεν αποδίδει το δίκαιο. Μακάρι τον θάνατο να τον πληρώναμε με θάνατο. Αλλά πληρώνουμε τα οικόπεδα με θάνατο. Οσο για τους άντρες Κρητικούς, αυτούς μην τους φοβάσαι. Βασικά είναι μανιτζέβελοι (εύκολοι στον χειρισμό) και πίσω τους κάνουν κουμάντο οι γυναίκες. Γι’ αυτό οι άντρες βγάζουν αντίδραση!»

Ο σασμός σταματά τη βεντέτα

Τη λέξη την είχαμε ακούσει από πριν αλλά η Ιωάννα δίνει τη ζωντανή της έννοια. «Ο πατέρας μου ήταν πάντα ένας από αυτούς που τα έσιαχνε ανάμεσα σε δύο οικογένειες που βρίσκονται σε ανοιχτά οικογενειακά. Είναι πολύ δύσκολο εγχείρημα για κάποιον που αποφασίζει να παίξει αυτό τον ρόλο, επειδή είτε προσπαθούν να σε μπερδέψουν στα ενδοοικογενειακά τους ή σε απειλούν γιατί ανακατεύεσαι σ’ αυτά. Ο σασμός είναι η διαδικασία εξομάλυνσης των διαφορών, με απώτερο σκοπό να σταματήσει η βεντέτα. Αυτό γίνεται με την κουβέντα, με αρραβώνες, βαφτίσια, γάμους. Τον παίρνανε τον πατέρα μου τηλέφωνο, ακόμη και μεσάνυχτα: “Γιάννη, τρέχα στην Ανώπολη να τα φτιάξεις”. Κι αυτός αρραβώνιαζε μαύρα μεσάνυχτα, βάφτιζε παιδιά και έκανε χιαστί κουμπαριές προκειμένου να τα βρουν τα αντίπαλα σόγια. Στις περιπτώσεις της βεντέτας η γυναίκα έπαιζε τον καλύτερο και τον χειρότερο ρόλο. Υπήρξε γυναίκα στην Ανώπολη που πήρε πιστόλι και απείλησε άντρα να μη συνεχίσει τη βεντέτα. Άλλες με λόγια φώδιαζαν, έβαζαν δηλαδή φωτιά, άλλες έσβηναν. Η σιωπή δεν είναι πάντα κακή. Συχνά βοηθάει να καταλαγιάσει το πράγμα».

«Από ένα σκούντημα μπορεί να γίνει το κακό. Από ένα στραβό κοίτασμα, μια λέξη. Στα αντίποινα δεν σκοτώνουν συνήθως γυναίκες. Αλλά μπορεί να σκοτώσουν τα ζωντανά του άλλου. Τον γιο μου δεν θα τον άφηνα να ακολουθήσει αυτά τα έθιμα» λέει η Ιωάννα, «αλλά τι να πω; Δεν γίνεται να μην αναλύσει κανείς με προσοχή την πράξη του Ιωάννη Παπαδόσηφου, που το 1988 σκότωσε τον φονιά του γιου του Γιάννη Βενιεράκη μέσα στο Εφετείο Πειραιά. Ο Βενιεράκης, αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, είχε φάει τον νεαρό Μανώλη Παπαδόσηφο στο Ρέθυμνο. Ένα παιδί αγαπητό σε όλους, με μόρφωση και παιδεία. Ο φονιάς είχε καταδικαστεί σε ισόβια από το Μεικτό Ορκωτό Δικαστήριο Χανίων. Τον επίλογο όμως τον έγραψε με έξι σφαίρες ο πατέρας του θύματος στο Εφετείο Πειραιά: κατά τη διάρκεια της διαδικασίας άδειασε το όπλο του πάνω στον κατηγορούμενο. Αφήνοντας στη συνέχεια κάτω το λούγκερ είπε στους αστυνομικούς: “Εγώ τώρα λευτερώθηκα. Μπορείτε να κάνετε τώρα τη δουλειά σας”! Μια ωραία βεντέτα ανταπόδοσης; Ποιος μπορεί να κρίνει το σκοτεινό κομμάτι μιας ηπείρου με το όνομα Κρήτη;»

«Όποιος ξεχνά το παρελθόν είναι καταδικασμένος να το ξαναζήσει» μου είχε πει ένας γιγάντιος γέρος από το χωριό Αράδαινα. Ευτυχώς η Ιωάννα ήταν όμορφη, έξυπνη και δεν ξεχνούσε ότι ανήκε στο μέλλον αυτής της ηπείρου!

Τα όμορφα χωριά όμορφα χάνονται

Καθώς φεύγεις από την πόλη των Σφακίων και ακολουθείς τον φιδωτό δρόμο που οδηγεί στα Λευκά Ορη η θέα σού κόβει την ανάσα. Πίσω σου το Λιβυκό Πέλαγος και μπροστά τα βουνά, οι μαδάρες. Αϊ-Γιάννης, Ανώπολη και τέλος Αράδαινα. Ενα χωριό που κυριολεκτικά κρέμεται πάνω σ’ έναν εντυπωσιακό «φάραγγα», ένα χωριό το οποίο ερήμωσε τη δεκαετία του ’50 από τη βεντέτα που άναψε άξαφνα. Επτά άνθρωποι σκοτώθηκαν σε μία νύχτα και οι υπόλοιποι 99 έφυγαν σε άλλους νομούς της Κρήτης, ακόμη και στην Αθήνα, προκειμένου να σταματήσει ο κύκλος του αίματος. Στο χωριό δεν παρέμεινε ψυχή, παρά μόνο μια ταμπέλα στην είσοδο τρυπημένη από σφαίρα. Στο βάθος, μόνο ένα σπίτι μοιάζει να ζει καθώς μια σκοτεινή γυναικεία φιγούρα κινείται μπροστά στο παράθυρο. Σιγή. Και ήλιος.

Όλα έγιναν για το κουδούνι ενός πρόβατου, κοινώς λέρι ή λιέρι. Κάποιος έκλεψε ξένο λιέρι και το κρέμασε στο κριάρι του που πήγαινε μπροστά από το κοπάδι με καμάρι. Τα πήρε ο ιδιοκτήτης, έφερε το συγγενικό λιέρι και το βράδυ στην πλατεία βγήκαν τα πιστόλια, οι μπερέτες, τα κυνηγετικά. Τα θύματα πολλά και η ερήμωση του χωριού ήταν αναπόφευκτη. «Ο φόβος του γδικιωμού τους έδιωξε ούλους» μας είπε ο βοσκός λίγο πιο κάτω. Μένει η γέφυρα που έφτιαξαν οι Βαρδινογιάννηδες πάνω από το φαράγγι να προσπαθεί να ενώσει δύο κόσμους αντίθετους και αντίπαλους. Αυτόν της λογικής με εκείνον του παράλογα λογικού για τους Κρητικούς, ανεξήγητου για τους υπολοίπους.

«Αυτά τα εγκλήματα» λέει ο Λευτέρης Κουλιεράκης, οικονομολόγος, γνωστός συγγραφέας και πολιτευτής Χανίων, «διαθέτουν μια χωρική αναφορά. Συνήθως το μεγαλύτερο ποσοστό των εγκλημάτων που προέρχονται από τη βεντέτα γίνονται σε ορεινές και κλειστές περιοχές της δυτικής κυρίως Κρήτης. Ανάμεσα σε ανθρώπους που είναι τραχείς σαν το έδαφος, που βιώνουν έντονα τις αντιπαραθέσεις τους αλλά έχουν και συγγενικούς δεσμούς μεταξύ τους, όπως και κτηματικές διαφορές. Η γυναίκα, κατά τη γνώμη μου, έχει σημαντικό ρόλο σε αυτήν τη διαδικασία και ιδιαίτερα στο ψυχολογικό και συναισθηματικό κομμάτι. Δεν είναι τόσο ενεργούμενο σε αυτή καθ’ εαυτή την πράξη, αλλά τροφοδοτεί ή εμποδίζει αυτόν που θα συνεχίσει την ιστορία. Αν κάποιες αξίες, όπως η περηφάνια, ο εγωισμός, η ανάγκη για προστασία των γυναικών και της οικογένειας, περάσουν στο παιδί από τη μάνα στην ακραία τους μορφή, τότε μπορεί να δημιουργήσουμε έναν δυνάμει φονιά». Κατά τον κ. Τσαντηρόπουλο, συνήθως στην Κρήτη «δεν πειράζουν τις γυναίκες επειδή αυτές κρατούν και μετά τον γάμο την αιματοσυγγένεια με την πρώην οικογένειά τους και υπάρχει ο κίνδυνος να μπλεχτούν πολλοί σε περίπτωση που κάποιος θα τις σκοτώσει». Το χωριό Πάτημα Αποκορώνου όμως, χωριό-φάντασμα, ξεκληρίστηκε μετά τη δολοφονία μιας γυναίκας και την αλυσίδα φόνων που ακολούθησε, πρώτα στο Ρέθυμνο, μετά στην Αμαλιάδα, τη Μυτιλήνη και τέλος στην Αθήνα. Ηταν το μαύρο απόγευμα της 23ης Μαΐου 1994 όταν σε αγροτική τοποθεσία έξω από το χωριό βρέθηκε σκοτωμένη και σεξουαλικά κακοποιημένη η Φωτούλα Μουζουράκη, 53 χρόνων, μητέρα τεσσάρων παιδιών. Από εκείνη τη στιγμή θα ανοίξει κρητική βεντέτα ανάμεσα στα παιδιά και στον φονιά Μιχάλη Δικονιμάκη, που θα έχει αποτέλεσμα δέκα νεκρούς και θα ερημώσει ένα χωριό. Εκεί όπου κατοικούν ελάχιστοι ηλικιωμένοι, ριζωμένοι σ’ έναν καταραμένο τόπο. Και όποτε κάποιοι ξένοι ζήτησαν να αγοράσουν έρημα σπίτια, οι ιδιοκτήτες δεν τα πούλησαν γιατί είχαν στοιχεία από τη μνήμη μιας γυναίκας.

Η μπερέτα ταιριάζει στη βεντέτα

Την έψαξα σ’ όλα τα Χανιά. Μου είχαν πει ότι είχε παντοπωλείο στη Δημοτική Αγορά Χανίων. Δεν θέλησε να με δει γιατί είχε βιώσει μια από τις πιο παλιές βεντέτες της Κρήτης που ακόμη σιγοκαίει. Παντρεμένη στο χωριό Ασκύφου, θυμάται με τρόμο τον άντρα της που την περνούσε 30 χρόνια να κοιμάται με το πιστόλι κάτω από το μαξιλάρι. Είχε φύγει πολύ νέα από το Ρέθυμνο, γιατί άλλον αρραβωνιάστηκε κι άλλον αγάπησε. Αθέτησε τον λόγο, μπλέχτηκαν οι οικογένειες και μετανάστευσε στα Χανιά. Ο καινούργιος σύζυγος μπήκε στον κύκλο του αίματος, τελικά σκοτώθηκε, ενώ η φρίκη την ακολουθεί ακόμη μαζί με μια αλυσίδα νεκρών. Η Φιλότσα (βαφτιστήρα της) με παρακάλεσε να την ξεχάσω.

Φουρτουνάκηδες και Βροντάκηδες

Οι Κρητικοί αναφέρονται στην ταινία με τη Βουγιουκλάκη σαν να θέλουν να γελάσουν και να απαλύνουν την ατμόσφαιρα. Η Ανδρονίκη Σαμαρινάκη όμως, που ίσως δεν μας έδωσε το πραγματικό της όνομα, είναι κι αυτή από το Ασκύφου. Σερβιτόρα σ’ ένα από τα γνωστότερα ξενοδοχεία, μας πλησίασε μόνη της όταν άκουσε να μιλάμε για τα οικογενειακά. Πολύ νέα και μητέρα ενός κοριτσιού, έχει φύγει εδώ και αρκετά χρόνια από το χωριό της αφήνοντας, όπως λέει, πίσω της την κόλαση.

«Στον άντρα μου άρεσε το καπετανιλίκι και το πούλαγε κιόλας. Είχαμε ένα μίνι μάρκετ κι αυτός έπαιρνε όλη την είσπραξη για να αγοράζει όπλα από τα 22 και να κυνηγά Ρωσίδες. Για να με αρραβωνιαστεί έπρεπε να παίξω τριανταπεντάρι. Δεν άντεξα, έφυγα. Πήγαν να χαλάσουν στη συνέχεια τον αδελφό μου, αλλά απέτυχε η απόπειρα. Ωστόσο η οικογένειά μου απειλείται».

Τα οικογενειακά του Ασκύφου Σφακίων

Ένα πανέμορφο χωριό με τη δική του ιστορία, τους δικούς του ηρωικούς αγώνες κατά των κατακτητών. Βγάζει λεβέντες Σφακιανούς, ψηλούς και ανοιχτούς, αλλά κάθε οικογένεια εδώ έχει τα δικά της οικογενειακά. Στην είσοδο του αρχοντικού των Αθιτάκηδων η επιγραφή με τις λέξεις «ζωή, υγεία» ταιριάζει με την ευχή ενός ολόκληρου κόσμου. Είναι βράδυ με ψύχρα και στο τσαγκαράδικο του Σήφη Λιοντάκη, όπου γίνονται και τα καλύτερα στιβάλια της περιοχής, τα λόγια είναι κοφτά. Και οι ματιές σκιασμένες. «Δεν είναι ωραία τούτα τα πράγματα» λέει ο Σήφης. «Κανείς δεν τα θέλει αλλά ο Κρητικός είναι ανίκητος και έχει έντονο μέσα του ένα ιδιαίτερο αίσθημα δικαιοσύνης. Ιδιόμορφο θα έλεγα».

Η κρητική ρακή είναι υπέροχη όπως και η φιλοξενία σ’ αυτό τον τόπο. Γύρω από το καζάνι της απόσταξης έχουν μαζευτεί οι φίλοι και ανάμεσά τους ο τότε δημοτικός σύμβουλος Σφακίων Κώστας (δεν επιθυμεί να αναφερθεί το επώνυμό του). «Δεν λειτουργεί σωστά η δικαιοσύνη» μας είχε πει. «Επειδή το έγκλημα της βεντέτας βασίζεται στο εθιμικό δίκαιο και στους ιδιαίτερους κανόνες που διέπουν μια κοινωνία, οι δικαστές το αντιμετωπίζουν πολλές φορές σαν τέτοιο. Δεν νοείται ένας βαρυποινίτης που εκτίει ποινή για φόνο να βγαίνει κάθε τόσο με πενθήμερες άδειες. Είχε έλθει ένας τέτοιος στο Ρέθυμνο και σκότωσε έναν φοιτητή επειδή τον σκούντηξε στην καφετέρια. Και επειδή ήξερε ότι η οικογένεια του παιδιού ήταν “αδύναμη” και δεν θα άνοιγε βεντέτα. Πρέπει να ανεβεί η παιδεία του κόσμου και να μη γίνεται η κακή, που λέμε, αρχή. Πάντως, τα τελευταία χρόνια, παρότι λένε πως οι Σφακιανοί είναι σκληροί, στα Σφακιά έχουμε τα λιγότερα περιστατικά».

Το αίμα ζητεί εκδίκηση

«Οποιος έχει γεννηθεί στην Κρήτη ξέρει τι σημαίνει φάση αντεκδίκησης. Εγώ γεννήθηκα στη Γερμανία, αλλά έχει περάσει στο DNA μου αυτή η γνώση. Η βεντέτα καταγράφεται για πρώτη φορά στη μινωική πολιτεία. Ο Αριστοτέλης στα “Ηθικά Νικομάχεια” αναφέρει ως εισηγητή του δικαίου της ανταπόδοσης τον Ραδάμανθυ, αδελφό του Μίνωα. Σύμφωνα με αυτή την ποινική διάταξη, “όποιος διαπράξει ένα αδίκημα μόνο σαν πάθει ό,τι κάμει δίκη σωστή θα γίνει”. Εμείς σαν σύγχρονες μητέρες οφείλουμε απέναντι στα παιδιά μας να διοχετεύσουμε αυτό το έντονο συναίσθημα εκδίκησης σε άλλες δράσεις». Η Λίτσα Κουρουπάκη είναι οδοντίατρος και πρώην βουλευτής Χανίων. Ανήκει στη νέα γενιά, αλλά δυστυχώς η πολιτική συχνά αναμοχλεύει πάθη για λίγες ψήφους. Γιατί, όπως ισχυρίζεται ο Λευτέρης Κουλιεράκης, «το τοπικό πολιτικό προσωπικό αδυνατεί να διαχειριστεί το πρόβλημα, στον οίκο μπαίνουν τώρα και πιο σύγχρονες μορφές εγκληματικότητας ή βολεύεται με αυτού του είδους τις αντιθέσεις ή κοινωνικές παθογένειες προκειμένου να επενδύσει σε ψήφους. Μόνον με ανοιχτές κοινωνίες θα απαντήσουμε σε αυτά τα προβλήματα».

Ο δρόμος προς το λιμάνι της Σούδας μόλις χαιρέτισε την πρώτη βροχή του Νοεμβρίου. Φτάνουμε στο πλοίο της επιστροφής και σε λίγο μπαίνουν οι μηχανές μπροστά. Εχουν περάσει πέντε χρόνια από τότε, αλλά μόλις τον περασμένο Απρίλιο ήρθε η δολοφονία του 24χρονου Μανώλη Στρατάκη στα Ανώγεια της Κρήτης από τον πρώτο ξάδελφο του πατέρα του, κάποιον Νικολακάκη, για να ανοίξει και πάλι η απειλή μιας νέας αιματηρής βεντέτας. Οι αρχές και οι ειδικοί κάνουν τις εκτιμήσεις τους και εμείς θυμόμαστε πριν από περίπου οκτώ χρόνια την εκτέλεση ενός 27χρονου νέου, του Σταύρου Πολέντα, στο Ασκύφου. Ο πατέρας του Μανώλης είχε καταδικαστεί σε ισόβια κάθειρξη για τον θάνατο του Σταύρου Καλπάκη. «Εμείς από την αρχή ζητήσαμε δικαιοσύνη και όχι εκδίκηση. Δεν έχουμε σχέση με το έγκλημα. Είμαστε θύματα όχι θύτες» είχε πει η χήρα Καλπάκη στα ΜΜΕ με το ύφος μιας ακόμη γυναίκας που ακολουθεί τον νόμο της σιωπής. Και τη γνώση πως ζει στον τόπο του ηρωικού και του παράλογου, γνώση δύσκολη αλλά αληθινή.

 Όλγα Μπατή

* Αναδημοσιεύεται από το τεύχος #131 του HotDoc που κυκλοφόρησε στις 30 Ιουλίου 2017

Συνέχεια »

{[['']]}

Πόσο κόστισε στον Χίτλερ η «παράκαμψη» στην Ελλάδα;

H προγραμματισμένη για τον Μάιο του ’41 πολεμική επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα» μετατίθεται για το καλοκαίρι.

 Ο φίρερ σπεύδει προς βοήθεια του Μουσολίνι και η προγραμματισμένη για τον Μάιο του ’41 πολεμική επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα» μετατίθεται για το καλοκαίρι.

Η απόφαση ανάμειξης του Χίτλερ στα Βαλκάνια και στην Ελλάδα ουσιαστικά άρχισε σχεδόν ταυτόχρονα με την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου το ξημέρωμα της 28ης Οκτωβρίου 1940. Η Βρετανία θεώρησε ότι οι ελληνικές στρατιωτικές νίκες επί των Ιταλών παρουσίαζαν μεγάλη ευκαιρία για να πληγεί ο Άξονας και ίσως ακόμη και να εξουδετερωθεί οριστικά η Ιταλία. Ο λόγος που εκφώνησε ο Βρετανός υπουργός των Αποικιών Έμερι την 1η Δεκεμβρίου 1940 αντικατοπτρίζει τις αυξημένες βρετανικές προσδοκίες: «Οι ελληνικές επιτυχίες κατά της Ιταλίας ανοίγουν μπροστά μας μια προοπτική ευκαιρίας, η οποία μπορεί να έχει τεράστια και ίσως μάλιστα αποφασιστική επίδραση… Εάν καταφέρουμε να καταστήσουμε την Ελλάδα ικανή να κρατήσει τον αγώνα μέχρι να τελειώσουμε με τους Ιταλούς στην Αίγυπτο, θα έχουμε εξασφαλίσει στις στρατιές μας ένα προγεφύρωμα, από το οποίο θα μπορούμε να απειλούμε από τα πλάγια κάθε γερμανική επίθεση κατά της Τουρκίας. Από το προγεφύρωμα αυτό θα μπορούμε εν τέλει με τα στρατεύματά μας και με τα στρατεύματα νέων συμμάχων, τους οποίους θα προσέλκυε η αυξανόμενη δύναμή μας, να επιφέρουμε θανάσιμο πλήγμα κατά του γερμανικού δράκοντα όχι εναντίον του φολιδωτού θώρακα της γραμμής Ζίγκφριντ, αλλά εναντίον του μαλακού του υπογαστρίου».

 Η Γερμανία φοβόταν την επανάληψη ενός Βαλκανικού Μετώπου, όπως του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ιταλική επίθεση στην Ελλάδα, χωρίς μάλιστα να προηγηθεί έστω ενημέρωση, είχε εξοργίσει τον Χίτλερ και είχε αναστατώσει τους γερμανικούς στρατιωτικούς κύκλους. Σε επιστολή προς τον Μουσολίνι εξέφρασε τις έντονες ανησυχίες του εξαιτίας της ιταλικής αποτυχίας στην Ελλάδα και του ανέλυε τις στρατιωτικές επιπτώσεις: ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ

Συνέχεια »

{[['']]}

Οι «εθνικώς σκεπτόμενοι» και η αντίσταση του λαού τον Οκτώβρη του 1940

Είναι δύσκολο να κόψεις την ιστορία σε φέτες για να τις σερβίρεις στο πεινασμένο για απαντήσεις και γνώση κοινό.
Η περίοδος έχει βαριά σκιά, που δεν αρχίζει στις 28 Οκτωβρίου 1940 αλλά έχει ρίζες νωρίτερα, στη μεταξική δικτατορία, και δεν τελειώνει στην απελευθέρωση στις 12 Οκτωβρίου 1944, καθώς η -αναπόφευκτη ουσιαστικά και εν πολλοίς καλά προετοιμασμένη- ένοπλη αναμέτρηση των Δεκεμβριανών άφησε ισχυρό το στίγμα της στη συνέχεια.

Καθοριστική για τις εξελίξεις ήταν η μάχη της Αθήνας τον Δεκέμβρη του ’44 που επέφερε τη Συνθήκη της Βάρκιζας, ενώ προκλήθηκαν αλυσιδωτές αντιδράσεις με την εξάπλωση της «λευκής τρομοκρατίας», την αποχή του ΕΑΜ από τις εκλογές και το ξέσπασμα του Εμφυλίου.
Γεγονότα που καθόρισαν την ελληνική πολιτική και κοινωνική εξέλιξη μέχρι την πτώση του μετεμφυλιακού καθεστώτος με τη μεταπολίτευση.

Αυτές οι εξελίξεις καθόρισαν το πώς και πότε θα γίνονται οι εορτασμοί. Οι δωσίλογοι βαφτίστηκαν πυλώνες του έθνους στην αντικομμουνιστική υστερία που είχε καταλάβει όλο το δυτικό ημισφαίριο τον πρώτο καιρό του Ψυχρού Πολέμου- οι ένοπλοι δωσίλογοι, που δολοφονούσαν αντιστασιακούς και ομήρους στην Κατοχή και τρομοκρατούσαν αριστερούς, έχοντας ξεπλυθεί από τα κρίματά τους στο ποτάμι του αντικομμουνισμού, πέρασαν αμέσως στις τάξεις του εθνικού στρατεύματος ή σε παραστρατιωτικές ομάδες – η συμπόρευση κρατικών και παρακρατικών μηχανισμών άφησε αιματηρά στίγματα ολόκληρη τη μετεμφυλιακή περίοδο με κορωνίδα ανωμαλίας τη χούντα του ’67· τα υπόγεια δίκτυα των μαυραγοριτών μοίρασαν την αμερικανική βοήθεια -τον νέο «αφέντη» στην περιοχή- συσσωρεύοντας πλούτη που «επενδύθηκαν» καταλλήλως δημιουργώντας νέα τζάκια στη θέση όσων παλιών καταστράφηκαν στην Κατοχή και παράλληλα με εκείνα που διασώθηκαν πατώντας σε «γκρίζες» ζώνες.

Ολοι αυτοί, πολιτικός κόσμος, επιχειρηματίες, ο «ανήσυχος» στρατός, πώς θα μπορούσαν να ανεχτούν τη γιορτή της απελευθέρωσης της χώρας;
Θα μπορούσαν να αναγνωρίσουν την αντίσταση των ηττημένων στον Εμφύλιο; Τουναντίον. Σε κάθε λογής κατακάθι των μαύρων χρόνων (χίτες, ΠΑΟτζήδες, ταγματασφαλίτες κ.ά.) δινόταν σύνταξη αντιστασιακού, αναγνωριζόταν μια ανύπαρκτη δράση εναντίον των κατοχικών δυνάμεων.

Φιλοναζιστές κρατούσαν θέσεις ζηλευτές σε εκπαιδευτικά ιδρύματα, έδιναν τα ονόματα «επιφανών» από δαύτους σε δρόμους για να μείνει η μνήμη τους αιώνια. Οι πολιτικοί απόγονοι του Μεταξά φρόντισαν να τον μνημονεύουν, ανάγοντάς τον σε ηγέτη που εκστόμισε ένα όχι» το οποίο ή θα έλεγε ή θα έπεφτε. 

Και έτσι περνούσαν τα χρόνια μέχρι το 1982 που αναγνωρίστηκε επισήμως -με όλα τα στραβά της, αλλά αναγνωρίστηκε- η εθνική αντίσταση, για να δικαιωθούν εν μέρει οι άφατες θυσίες της κατοχικής περιόδου.
Στη συλλογική μνήμη όμως δεν πέρασε, δεν εγγράφηκε μια ημέρα τιμής σε όσους αγωνίστηκαν για να απελευθερωθεί από τα δεσμά της ξενοκρατίας τούτος ο τόπος. Ηταν κοντά τα Δεκεμβριανά και προκαλούσαν ηλεκτροπληξία σε όποιον άγγιζε το ζήτημα.

* * *

Ο διχασμός στην Ελλάδα είναι σχεδόν σύμφυτος με την πολιτική ζωή. Τον ζούμε από τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα. Ειδικά η δεκαετία του 1940 άνοιξε μια χαράδρα στην πολιτική και κοινωνική ζωή που ακόμη ρουφά σαν χοάνη αντιδράσεις και μηνύματα.
Μετεμφυλιακά το κράτος έκοψε κι έραψε την κόκκινη προβιά σε κοστούμι της εθνικοφροσύνης. Οχι μόνο δεν άφηναν σε χλωρό κλαρί κάθε λογής αριστερό -είτε ήταν είτε όχι- αλλά φρόντιζαν να τον εξοντώνουν κυριολεκτικά όποτε μπορούσαν.
Αυτό πέρασε και στην απόδοση της ιστορίας της εποχής, στη μαύρη προπαγάνδα και τη συλλογική μνήμη.

Το 1981 έτρεμαν οι «εθνικώς σκεπτόμενοι» μην τους πάρουν τα σπίτια, κάτι που επαναλαμβάνεται ακόμη και σήμερα – τι κι αν οι πολιτικές διαχείρισης πόρρω απείχαν από επαναστατικές διακηρύξεις και βαθιές πολιτικές και κοινωνικές τομές, το φάντασμα που έβλεπαν ήταν πάντα κόκκινο.
Ετσι φτάσαμε να βλέπουμε και να ακούμε από αντιπροέδρους και άλλους κοινοβουλευτικούς της συντηρητικής παράταξης αντικομμουνιστικά τσιτάτα του ’50 και του ’60, ενώ ξεπρόβαλαν από τους υπονόμους της ιστορίας οι μπρουτάλ αντικομμουνιστές νοσταλγοί των Ταγμάτων και των εθνικοσοσιαλιστών. 
Ακόμη και σήμερα ο δημόσιος λόγος έχει αναφορές στον Εμφύλιο, ενώ η αναθεωρητική ιστοριογραφία έχει βγάλει κομπιουτεράκι και μετράει κόκκινη βία εις βάρος της μαύρης – μια στοχευμένη έρευνα που η ερμηνεία και τα συμπεράσματά της προτρέχουν της επιστημονικής μελέτης.

Σε αυτό το περιβάλλον είναι σκόπιμο όχι μόνο να υπενθυμιστεί ο διακριτός ρόλος του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ αλλά και να προβληθεί το σκοτεινό κομμάτι των μηχανισμών που επιχειρούν διαρκώς να διαβάλλουν την αντίσταση καθώς και να εορταστεί επισήμως η οκτωβριανή απελευθέρωση του 1944, όταν όλος ο επίσημος αστικός κόσμος είχε βρεθεί στην ασφάλεια του Κάιρου και ο λαός πάλευε μόνος με όλες τις δυνάμεις του να επιβιώσει και να διώξει τους λογής κατακτητές. 
Μια στάση διδακτική, θα μπορούσε να πει κανείς, η οποία σκοπίμως αποφεύγεται από την κρατική μηχανή.

Των Θανάση Καραμπάτσου και Παναγιώτη Φρούντζου – “Documento”

Συνέχεια »

{[['']]}

Το ημερολόγιο των ΕΑΜικών διλημμάτων

 Καταγραφή μέρα μέρα από το ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ. «Ο καλόβολος αφέντης και ο δύστροπος κολλήγος». 

 Στις σελίδες που ακολουθούν παρουσιάζουμε το πρώτο μέρος του ημερολογίου του ιστορικού στελέχους του ΚΚΕ Γιάννη Ζέβγου (Ταλαγάνη). Μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ και εθνοσύμβουλος της ΠΕΕΑ, ο Ζέβγος ήταν ένας από τους έξι υπουργούς του ΕΑΜ στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου. Στις ημερολογιακές του καταγραφές παρακολουθούμε την πορεία του από την άφιξή του στο Κάιρο στις 31 Αυγούστου 1944 και την ορκωμοσία του ως υπουργού Γεωργίας (2 Σεπτεμβρίου) μέχρι την εγκατάσταση της κυβέρνησης Παπανδρέου στην Αθήνα (18 Οκτωβρίου).

 

 

Διαταγή του ΕΛΑΣ της 3ης Νοεμβρίου 1944 που καλεί τις μονάδες του να συνδράμουν τις βρετανικές δυνάμεις βάσει της Συμφωνίας της Καζέρτας

Τα γραπτά του καταγράφουν τα διλήμματα της πολιτικής του ΚΚΕ, τις αντιθέσεις στους κόλπους του ΕΑΜ και τις βρετανικές πιέσεις στο κρίσιμο διάστημα πριν από την Απελευθέρωση. Αναδεικνύεται η έντονη αντίθεση του ΕΑΜ με τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα (Λαϊκούς – Φιλελεύθερους) ως προς την αντιμετώπιση των Ταγμάτων Ασφαλείας, οι προσπάθειες Παπανδρέου και Βρετανών να δεσμεύσουν το ΕΑΜ ως προς το ζήτημα της εξουσίας, η μέριμνα του ΕΑΜ για τους κλεισμένους στα σύρματα οπλίτες του κινήματος των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στη Μέση Ανατολή καθώς και οι προετοιμασίες για την αποστολή επισιτιστικής βοήθειας στη χώρα –επί πιστώσει (sic!)– αμέσως μετά την Απελευθέρωση.

 

Γιάννη Ζέβγου, Ημερολόγιο (31 Αυγούστου 1944 – 18 Οκτωβρίου 1944): Α΄ Μέρος

■ 31 Αυγούστου. Το βράδυ φτάνουμε στο Κάιρο. Κανένας δεν περιμένει στο αεροδρόμιο. Έρχεται ο Μάθιους [ταγματάρχης Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής, διερμηνέας μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και των Βρετανών]. Μας πάνε σε δικό τους σπίτι. Ο Μιλτιάδης [Πορφυρογέννης, ΕΑΜ/ΚΚΕ, υπουργός Εργασίας] και ο Ηλίας [Τσιριμώκος, ΕΑΜ, υπουργός Εθνικής Οικονομίας] πάνε στον Πρόεδρο [της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, Γ. Παπανδρέου].

■ 2 Σεπτέμβρη. Έχουμε 2ωρη συνέντευξη με Παπανδρέου. Βασικά συμφωνούμε. Ορκιζόμαστε το μεσημέρι. Το βράδυ βλέπω Ματσ., Αθανασιάδη [ΕΑΣ-Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος, Κάιρο), Β. Νεφελούδη [ΚΚΕ, Επιτροπή Συντονισμού Αγώνα Μ. Ανατολής] και Σαλά [ΚΚΕ, γενικός γραμματέας Κεντρικού Γραφείου Αντιφασιστικών Οργανώσεων Μέσης Ανατολής]. Δεν έχουμε νιώσει ακόμα το έγκλημα της εξέγερσης [στάση του Βασιλικού Ελληνικού Στρατού Μέσης Ανατολής τον Απρίλιο 1944 η οποία κατεπνίγη από τους Βρετανούς].

 ■ 3 Σεπτέμβρη. Βλέπω Λήπερ [Reginald Leeper, Βρετανός πρεσβευτής στην ελληνική κυβέρνηση Καΐρου] Θέλει να μ’ αναγκάσει να δεχθώ αναντίρρητη μετάβαση κυβέρνησης στην Ιταλία. Μια κουβέντα μιας ωρας, φαίνεται σαν καλόβολος αφέντης σε δύστροπο κολλήγο. Το πρωί έκτακτο Υπουργικό Συμβούλιο για αποδοχή όρων ανακωχής με Βουλγαρία δίχως τροποποιήσεις για αποφυγή καθυστέρησης. Ο Θεοτόκης [Λαϊκός, υπουργός Επισιτισμού] παρισταίνει τον υπερπατριώτη. Την άλλη μέρα υποβάλλει παραίτηση δήθεν για αυτό. Πραγματικά για την είσοδό μας στην κυβέρνηση. Κάνουμε έντονη κριτική στις τροποποιήσεις για ευθύνη βουλγαρικού λαού, για κατοχή βουλγαρικών εδαφών, για ανάγκη επιβολής δημοκρατικών ελευθεριών στη Βουλγαρία [η Βουλγαρία έχει συνθηκολογήσει στις 8 Σεπτεμβρίου με την είσοδο του βουλγαρικού στρατού]

 ■ 4 Σεπτέμβρη. Υπουργικό Συμβούλιο πολύωρο για γραμμή Κυβέρνησης. Ο Παπανδρέου διαβάζει σύμφωνο Λιβάνου. Στέκεται στην αποκήρυξη ταγμάτων. Εισηγείται ικανοποιητικά αποκήρυξή τους και καταδίκη τους. Στέκεται στην αυτοδικία και σε δικαίωμα Κυβέρνησης για κολασμό και διατήρηση τάξης. Ζητά πειθαρχία όλων των οργανώσεων. Ο Σβώλος [ΕΑΜ, υπουργός Οικονομικών, πρόεδρος ΠΕΑΕΑ] εξ ονόματος όλων μας κάνει επιφύλαξη για σημασία όρκου με την έννοια ότι θα γίνει δημοψήφισμα που θα καθορίσει την επάνοδο ή όχι. Επίσης αναφέρεται στο τηλεγράφημα Βενιζέλου – Ρέντη – Μυλωνά [Φιλελεύθεροι, έως τις 30.8.1944 υπουργοί της κυβέρνησης Παπανδρέου], το σχετικό με την επέμβαση Αγγλίας για Παπανδρέου και δηλώνει ότι αυτή η επέμβαση δε μπορεί να αποτελέσει προηγούμενο. Παπανδρέου διαμαρτύρεται ότι δε μένει πρωθυπουργός χάρη σε επέμβαση.

 

Τα υπομνήματα που αντάλλαξαν ο ΕΛΑΣ με τις βρετανικές και ελληνικές κυβερνητικές δυνάμεις κατά τα Δεκεμβριανά (αριστερά). Η παράθεση της Συμφωνίας της Καζέρτας του Σεπτεμβρίου του 1944 (δεξιά)

Ο Πορφυρογέννης σα γραμματέας του ΕΑΜ εκθέτει θέση μας για προδότες. Μιλούν διαδοχικά όλοι. Χέλμης [Λαϊκός, υπουργός Σιδηροδρόμων και Αυτοκινήτων] ζητάει να προστατευτούν άνθρωποι Ταγμάτων. Επιμένει στην εξασφάλισή τους. Τον υποστηρίζουν Λόντος [Λαϊκός, υπουργός Προνοίας και Κρατικής Αντιλήψεως] και Τσακόπουλος [Λαϊκός, υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου]. Ζέβγος εκθέτει εθνική πολιτική ΚΚ και για ενότητα. Τονίζει ανάγκη ηθικού εξαγνισμού.

Εξηγεί ζήτημα αυτοδικίας σαν άμυνα του αγώνα και βεβαιώνει πειθαρχία λαού. Σχετικά με το ζήτημα μεταφοράς κυβέρνησης, Ο Παπανδρέου δηλώνει ότι δεν υπάρχει πρόβλημα μεταφοράς ή όχι. Πρόκειται για παρμένη απόφαση και έχουν γίνει όλες οι ετοιμασίες χάρις, σ’ επιμονή Άγγλων. Θα ακολουθήσουν υπηρεσίες διεθνείς, οικονομικές, κλπ. Διαμαρτυρόμεθα για αυτήν την απόφαση. Ζητάμε αναβολή μεταφοράς που είναι ορισμένη για τη τετάρτη Σεπτεμβρίου. Οι Άγγλοι μας δίνουν 24ωρη αναβολή.

«Ασπίδα» για τα Τάγματα Ασφαλείας

■ 6 Σεπτέμβρη. Μπαίνει πρόβλημα ΠΕΕΑ [Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης – «Κυβέρνηση Βουνού»] απ’ αφορμή δημοσίευση σχετική. Σε Υπουργικό Συμβούλιο ο Παπανδρέου εισηγείται το διάγγελμα της κυβέρνησης. Δεν είναι ικανοποιητικό πλέρια. Δεν κατονομάζει ειδική ασφάλεια. Μιλάει υπερβολικά για συγκράτηση λαού και χαρακτηρίζει εχθρούς του λαού τους εκδικούμενους.

Δε μνημονεύει θύματα αγώνα. Ξεχωρίζει εμφύλιο πόλεμο. Ζητάμε ορισμένες τροποποιήσεις και αλλαγές. Ο Λόντος επιμένει πως δεν υπάρχουν προδότες. Τροποποιείται το κείμενο ιδίως στο σημείο πως όλες οι με οποιοδήποτε όνομα οργανώσεις συνεργάζονται με τον καταχτητή. Επιμένουμε σε ολόπλευρη καμπάνια με όλα τα μέσα. Ύστερα από Συμφωνία με Παπανδρέου ο Πορφυρογέννης με Τσάτσο [Φιλελεύθερος, υπουργός Δικαιοσύνης] ανέλαβαν να ετοιμάσουμε απόφαση για απόλυση άμεση κρατουμένων Αιγύπτου. Το απόγευμα επισκεπτόμαστε Σοβιετική Πρεσβεία. Υπάρχει μονάχα ο γραμματέας. Τη νύχτα φεύγουμε και φτάνουμε το απόγευμα της 7 Σεπτέμβρη στη Νεάπολη. Το Αμερικανικό φρουραρχείο αγνοεί την ιδιότητά μας και ύστερα από ημίωρο χάζεμα, μας δίνουν αυτοκίνητο και μας μεταφέρει στην πόλη Κάζα ντι Τιρένα. Κανένας δε μας δέχεται σαν Κυβέρνηση.

■ 7 Σεπτέμβρη. Ο Παπανδρέου και ο Σβώλος γίνονται δεχτοί από τον Ουίλσωνα [Henry Maitland Wilson, ανώτερος διοικητής Συμμαχικών Δυνάμεων Μεσογείου] Τους μιλάει, ιδίως στον Σβώλο για συνεργασία ΕΛΑΣ με αποβατικό στρατό, όταν θα γίνει απόβαση που δεν είναι σύντομη. Ζητούν αποχώρηση Βουλγάρων και γρήγορη απελευθέρωση.

Προβλήματα

Οι Βενιζελικοί είχαν υποβάλει παραίτηση από τις 26 Αυγούστου γιατί τους αγνόησε ο Παπανδρέου στο ταξίδι του στην Ιταλία. Γιατί δεν έστειλε δυο ανθρώπους του Βενιζέλου στην Κρήτη. Στο μεταξύ ο Βενιζέλος είχε προτείνει δύο φορές στο Υπουργικό Συμβούλιο να ακολουθήσουν δυναμικές λύσεις. Ο Παπανδρέου παρέλαβε τις παραιτήσεις και ανακοίνωσε στις 30 Αυγούστου οπότε αυθημερόν όρκισε το Σοφούλη [Εμμανουήλ Σοφούλης, υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου] Χέλμη και Τσακόπουλο. Επιδιώκει να αποφύγει ενιαίο ενδοκυβερνητικό μέτωπο Βενιζέλου – κομμουνιστών.

Ο Σοφιανόπουλος συνεργάζεται μαζί με Βενιζέλο και επιζητεί να δώσει δική του λύση. Θα ήταν λάθος να συνταυτίσουμε την τύχη μας μαζί τους. Όμως ζητήσαμε την εξεύρεση τρόπου επαναφοράς τους. Δυσαρεστήθηκαν γιατί δεν τους ακολουθήσαμε. Δημοσιογράφοι – Σκούρας [Γιώργος Σκούρας, Ελληνοαμερικανός επιχειρηματίας, Greek War Relief Association και Office of Strategic Services Καΐρου]. Δίνουμε συνεντεύξεις, υλικά, ανταποκρίσεις για ΕΑΜ. Επιδιώκουμε οργανωτική και ιδεολογική ενίσχυση. Λύση ζητήματος κρατουμένων. Κύπρο, Αμερικάνοι δε θέλουν μεταφορά σε Ιταλία. Σε Λάιο [Δημήτριος Λάιος, αρχηγός ΓΕΣ 1943-1944;] πληρώνουν 1000 χρ. λίρες το μήνα χωρίς απόδοση λογαριασμού. Ο Υφυπουργός των Οικονομικών [Άγγελος Αγγελόπουλος, ΕΑΜ] κόβει αυτό το κονδύλι.

■ 8 Σεπτέμβρη. Το απόγευμα Υπουργικό Συμβούλιο. Ανακοινώσεις για επίσκεψη σε Ουίλσων. Οξεία κριτική για εμφάνιση κυβερνησης σαν ταξιδιωτών και μονόπλευρης προσανατολισμένης εξωτερικά. Μιλούν Κανελλόπουλος, Τσιριμώκος, Ασκούτσης [ΕΑΜ, υπουργός Συγκοινωνίας]. Γίνεται επιτροπή από τους τρεις για να μελετήσει το ζήτημα και να εισηγηθεί. Γίνεται εισήγηση για το ζήτημα Αιγύπτου από τον Τσάτσο. Προτείνεται απόφαση που απολύει πολίτες κρατουμένους, αναστέλλει ποινή μελλοθανάτων, ολική ή μερική χάρη σε καταδίκους, απολύει και κατατάσσει σε μονάδες εκπαίδευσης οπλίτες [καταδικασμένοι από στρατοδικεία για το κίνημα των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων της Μέσης Ανατολής]. Σε αναμονή αξιωματικούς. Ο Λόντος έχει αντίθετη γνώμη για οπλίτες αλλά συμφωνεί. Ο Καρτάλης επίσης επικαλείται κοινή γνώμη εξωτερικού. Επιμένει και για αξιωματικούς να αποτεχθούν. Γίνεται δεκτό.

■ 9 Σεπτέμβρη. Συνεργασία με πρόεδρο για ζητήματα εκλαΐκευσης αποκήρυξης ταγμάτων. Επιμένουν σε μη κατονομασία ΠΑΟ [Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση, συνεργαζόμενο με Γερμανούς ένοπλο σώμα στη Μακεδονία] και Μπουραντά [Νικόλαος Μπουραντάς, αρχηγός μηχανοκίνητου σώματος Αστυνομίας Πόλεων]. Συμφωνάν να ζητήσουν αποκήρυξη από αρχηγείο του ΠΑΟ. Συμφωνάν για Τάγματα Ασφαλείας, ΕΑΣΑΔ [Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικής Δράσης], ΕΕΕ [Εθνική Ένωση Ελλάς, φιλοναζιστική οργάνωση], Παπαδόγκωνα [Διονύσιος Παπαδόγκωνας, αρχηγός Ταγμάτων Ασφαλείας Πελοποννήσου], Λάμπρου [Ειδική Ασφάλεια], Πλυτζανόπουλον [Ιωάννης Πλυτζανόπουλος, συνταγματάρχης, διοικητής 1ου Ευζωνικού Τάγματος Αθηνών], Καπετζώνη [Γιώργος Καπεντζώνης, ταγματάρχης, στέλεχος φιλοβασιλικής οργάνωσης Στρατιωτικής Ιεραρχίας].

Επισιτιστική βοήθεια επί πιστώσει

■ 10 Σεπτέμβρη. Συνέρχεται επιτροπή ανασυγκρότησης και ακούει σύντομη εισήγηση Κανελλόπουλου. Πρόκειται να ενισχύσουν την Ελλάδα η Ούνρα και η ΕΜ-ΕΛ. Η πρώτη διεθνής οργανισμός. Η δεύτερη του στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Και οι δύο θα ικανοποιήσουν ελαττωματικά τις πρώτες ανάγκες. Θα δώσουν πρώτες βοήθειες. Και οι δυο θα δώσουν επί πιστώσει.

■ 11 Σεπτέμβρη. Υπουργικό Συμβούλο, μικροζητήματα της εγκατάστασης. Ανακοινώνεται ότι ο Λήπερ δέχεται την απόφαση για ρύθμιση ζητήματος Μέσης Ανατολής και μέσου στρατηγειου θα διευκολύνει πρακτικά τη λύση του. Μπαίνει το ζήτημα των κατεχομενων εδαφών από Βουλγαρία και αποφασίζεται να ζητηθεί από Σοβιετική Ένωση η επεμβασή της για εκκένωση. Το βράδυ έρχεται ο Τζήμας [Ανδρέας Τζήμας, ΚΚΕ, σύνδεσμος Γενικού Στρατηγείου ΕΛΑΣ στο Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό του Τίτο στη Γιουγκοσλαβία].

■ 12 Σεπτέμβρη. Πληροφορία δελτίου του Αγγλικού Στρατηγείου ότι ο Σαράφης [Στέφανος Σαράφης, Γενικό Στρατηγείο ΕΛΑΣ], κινητοποίησε δύο μεραρχίες του ΕΛΑΣ για την κατάληψη της Αθήνας, προκαλεί αναστάτωση. Ο κ. Παπανδρεόυ ετοιμάζει τηλεγράφημα στο στρατηγείο του ΕΛΑΣ και ζητά «όπως καμία στρατιωτική ενέργεια μη εκτελείται άνευ εγκρίσεως του συμμαχικού στρατηγείου». Το πράγμα σημαίνει αχρήστευση των ένοπλων ελληνικών δυνάμεων και αρνιέμαι ρητά. Ο Σβώλος με τον Πορφυρογέννη επιμένουν να δεχθούμε. Αρνιέμαι και σε συνεργασία με τον Παπανδρέου και ορισμένους υπουργούς φαίνονται οι πραγματικές διαθέσεις. Ο Κανελλόπουλος [Παναγιώτης Κανελλόπουλος, υπουργός κυβερνήσεων Μ.Α.] λέει ότι βρίσκει προτιμότερο να παίρνουν τις πόλεις τα Τάγματα Ασφαλείας παρά ο ΕΛΑΣ γιατί θα γίνεται Εμφύλιος Πόλεμος. Έρχεται τηλεγράφημα ότι την Καλαμάτα την κατέχουν τα Τάγματα. Ο κ. Παπανδρέου μεταδίδει ότι το συμμαχικό στρατηγείο μετακινεί ορισμένες δυνάμεις για την Ελλάδα, ότι πάμε για απόβαση. Όλοι ζητούν όπως γίνει συντονισμός αλεξιπτωτιστών, αστυνομίας, εθνικών οργανώσεων για κατάληψη Αθήνας. Ο κ. Παπανδρέου αναλαμβάνει να συνεργαστεί με το στρατηγείο για διατύπωση πρότασης στον ΕΛΑΣ.

Συνεδρίαση επιτροπής τύπου. Ζέβγος – Τσάτσος – Τσιριμώκος – Σβώλος. Σύμφωνοι για απαγόρευση έκδοσης εφημερίδων 4ης Αυγούστου και κατοχής. Ο Τσάτσος ζητά αφαίρεση δικαιώματος δημοσιογραφίας απ’ όλους τους ιδιοχτήτες.

■ 13 Σεπτέμβρη. Επιτροπή ανασυγκρότησης, εισηγείται ο κ. Κανελλόπουλος. Συμπέρασμα ότι έχει ετοιμαστεί προμήθεια αναρκετή μόνο τροφίμων από την ΕΜ-ΕΛ επιμελητεία συμμαχικού στρατηγείου. Η ΟΥΝΡΑ τίποτε και θα προμηθεύσει αργά. Αποκλείεται ταυτόχρονα εφοδιασμός από Ερυθρό Σταυρό. Με πληρωμή. Όχι στέγαση και παραγωγή. Μεταφορικά μέσα αρκετά γιατί ο εμπορικός μας στόλος θα δουλέψει στον Ειρηνικό. Θα μας δοθούν 50 αυτοκίνητα. Η ΕΜ-ΕΛ τα τοποθέτησε σε αποθήκες στα λιμάνια απ’ όπου θα μας τα παραδίδει.

■ 13 Σεπτέμβρη. Έκτακτο Υπουργικό Συμβούλιο. Ο κ. Πρόεδρος εισηγείται την ανάγκη διορισμού κυβερνητικών αντιπροσώπων σε νησιά Αιγαίου, Ιονίου και Πελοπόννησο που απελευθερώνονται. Προτείνει αποστολή κυβερνητικής αντιπροσωπείας σε στρατηγείο ΕΛΑΣ. Γίνεται συζήτηση. Ο Λόντος ξαναφέρνει το ζήτημα προστασίας ταγμάτων. Ο πρόεδρος ζητά όπως γίνονται δεκτά σε αγγλικό στρατηγείο. Αποκρούουμε απόψεις. Αναβάλλεται λήψη απόφασης. Ο Κανελλόπουλος διαβάζει αγγλική προκήρυξη μεταφράζοντάς την προς τον ελληνικό λαό. Διαμαρτύρεται ο Ασκούτσης για διάβασμα αγγλικού κειμένου. Γίνεται επιτροπή Κανελλόπουλου και Τσιριμώκου για διόρθωσή της. Ανακοινώνεται τηλεγράφημα για σφαγές ΕΛΑΣ σε Ηλεία «αντισταμένων πολιτών». Διαμαρτύρομαι εντονότατα για συνεχιζόμενη συκοφαντική καμπάνια. Ανακοινώνεται άλλο για επίσης ζερβικού τμήματος μαχομένων κατά Γερμανών. Ο κ. Δραγούμης [Φίλιππος Δραγούμης, Λαϊκός, υφυπουργός Εξωτερικών] ανακοινώνει ότι Άγγλος ταξίαρχος που γύρισε από βουνά είδε Ζέρβα και Σαράφη και του τόνισαν έντονα ότι δεν περιμένουν άλλο παρά διαταγές της κυβέρνησης στην οποία πειθαρχούν. Ο Τσάτσος πάει σε Αίγυπτο για εφαρμογή απόφασης.

■ 14 Σεπτέμβρη. Σε συνεργασία μας για χαρακτήρα αποστολής κυβερνητικού αντιπροσώπου στην Πελοπόννησο, επιμένουν όλοι για κατάργηση διοικητικής επιτροπής ΠΕΕΑ και υπεράσπιση αυτοδιοίκησης. Επιμένω κατηγορηματικά στη διατήρηση όλου του τωρινού μηχανισμού και της διοικητικής επιτροπής μαζί. Ο Σβώλος μιλάει με Παπανδρέου αόριστα για μη θίξιμο τωρινών θεσμών και για εκκρεμή ζητήματα αντιβασιλείας, ιδίως εξωτερικής πολιτικής και αξιωματικών Αιγύπτου αποστρατευμένων. Ο Παπανδρέου δέχεται επαναφορά τους. Θέλει να αποφύγει τη δυνατότητα εκμετάλλευσης από βενιζελικούς. Προτείνει στο Σβώλο να πάει να ταχτοποιήσει το ζήτημα. […]

Τηλεγράφημα σε Τσώρτσιλ και Ρούσβελτ για τρόφιμα

■ 15 Σεπτέμβρη. Η ΕΜ-ΕΛ δίνει κατάλογο ειδών που θα στείλει στην Ελλάδα. Εξόν από 50.000 τόνους σιτάρι το μήνα τ’ άλλα είναι μηδαμινά.
Συμφωνούμε με πρόεδρο και στέλνεται τηλεγραφική αίτηση σε Τσώρτσιλ και Ρούσβελτ για αύξηση ποσοστήτων. Πάμε στην Πομπηία. Άλλος κόσμος, άλλες εντυπώσεις, άλλα συναισθήματα, άλλες σκέψεις για 2-3 ώρες.

■ 16 Σεπτέμβρη. Ο κ. Παπανδρέου τηλεγραφεί σε Τσάτσο να τακτοποιήσει το ζήτημα των αποστρατευμένων αξιωματικών.

■ 17 Σεπτέμβρη. Υπουργικό συμβούλιο για νομισματικό ζήτημα. Σε συνεργασία μας πριν ο Άγγελος επιμένει στη φορολογία χαρτονομίσματος. Συμφωνάν και Χέλμη οι άλλοι μαζί του. Επιμένω ότι θα βαρύνει το λαό και είναι ολότελα απολίτικη και αντιλαϊκή ενέργεια. Την εισηγείται το Υπουργικό Συμβούλιο. Τη δέχονται όλοι πλην Καρτάλη. Ο Παπανδρέου ανακοινώνει ότι ο Παύλος [διάδοχος του θρόνου] δε θαρθει στην Ιταλία όπως ζητούσε με την επέμβαση των Άγγλων. Ο Λόντος μού γνωρίζει ότι έχει καταστάσεις για κρατούμενους από το ΕΑΜ σε στρατόπεδο έως 6.000 πολιτών.

■ 18 Σεπτέμβρη. Ξανασυζητούμε αναμεταξύ μας το νομισματικό, ο Άγγελος [Αγγελόπουλος] συμφωνεί να εισηγηθεί διαφορετική πρόταση στο Υπουργικό Συμβούλιο και προτείνει για να αφεθεί έτσι το χαρτονόμισμα να βγάνουμε εμείς λίγο πολύ και μετά ορισμένο χρονικό διάστημα να εκδώσουμε καινούργιο χαρτονόμισμα και με αυτό να ανταλλαχτεί το παλιό. Αφήνεται σε επιτροπή να αποφασίσει το ζήτημα από Υπουργό και Υφυπουργό Οικονομικών.

Ο Παπανδρέου ανακοινώνει τηλεγράφημα πρεσβευτή μας από Μόσχα για συνομιλία με Βισίνσκυ του μιλάει ευνοϊκά για υποστήριξη Ελληνικών δικαίων όπως και κάθε ειρηνόφιλης χώρας από τη Σοβιετική Ένωση. Δεν ξεχωρίζει λαούς από φυλετική καταγωγή.

Στο διάλειμμα των διαπραγματεύσεων στην Κάβα ντέι Τιρένι. Γιάννης Ζέβγος, Θεμ. Τσάτσος, Χρ. Σγουρίτσας και Γεώργιος Παπανδρέου

Ο Παπανδρέου ανακοινώνει τηλεγράφημα Μυτιλήνη επιτροπή ΕΑΜ επέβαλε τάξη και αρχές. Στη Χίο το ίδιο. Εδώ σύμφωνα με Ραφαήλ, πρεσβευτή Άγκυρας, πιάστηκαν 70 και σκοτώθηκαν 9. Ο Ζέρβας τηλεγραφεί ότι 10.000 πρόσφυγες καταδιωκόμενοι ΕΑΜ έφυγαν από Ρούμελη σε Λευκάδα και ζητά λεφτά για την περίθαλψή τους. Ανακοινώνει μυθιστορηματικές συγκρούσεις με Γερμανούς για επιθέσεις εναντίον του από τον ΕΛΑΣ που συνεργάζεται δήθεν με μπαλίστες.

Μάντακας [Εμμανουήλ Μάντακας, υποστράτηγος, ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, γραμματέας Στρατιωτικών ΠΕΕΑ] τηλεγραφεί ότι στην Αθήνα συνεχίζονται σφαγές πολιτών και Σαράφης χαιρετίζει κυβέρνηση. Σοφούλης τηλεγραφεί ότι επιτροπές ΕΑΜ του ζητάν συμφωνία – υποταγή και επαναστατική προκήρυξη για εξέγερση. Γίνεται συζήτηση. Οι Λόντος – Ράλλης [Πέτρος Ράλλης, υπουργός Αεροπορίας] διαμαρτύρονται για σφαγή Χίου. Ζητάν δηλώσεις ότι δεν θα γίνει απόπειρα κατάληψης της εξουσίας στην Αθήνα. Ο Παπανδρέου μιλά ότι για την ύπαιθρο ο ΕΛΑΣ παίρνει εξουσία για κυβέρνηση. Ξεχωρίζει ζήτημα Αθήνας. Επιμένει σε δήλωσή μας ότι δε θα γίνει βίαια κατάληψη, ότι δε θα γίνουν ταραχές. Επιμένω στο ζήτημα. Τηλεγράφημα Μάντακα σφαγών από τάγματα. Χρειάζεται συνεργασία αστυνομίας και λοιπών πατριωτών με ΕΑΜ σε άμυνα κατά Γερμανοπροδοτών και τήρηση της τάξης.

■ 21 Σεπτέμβρη. Ο Τσάτσος γυρίζοντας από Αίγυπτο καταφέρνεται κατά εκπομπής πως είχε οξύ τόνο. Το ράδιο Λονδίνου καταγγέλει τάγματα, Ειδική [Ασφάλεια], ΠΑΟ και κατονομάζει προδότες. Έρχεται τηλεγράφημα Μάντακα, Σιάντου και Παρτσαλίδη ενθουσιαστικό σχετικά με διάγγελμα (δίνω δηλώσεις σχετικά με πολιτική κόμματος).

■ 22 Σεπτέμβρη. Βλέπω Παπανδρέου. Φαίνεται πρόθυμος για σταθερότερη συνεργασία. Προτείνει την αποστολή επιτροπής στην Αθήνα στη οποία δίνει εξαιρετική σημασία.

■ 23 Σεπτέμβρη. Υπουργικό Συμβούλιο. Ξανά οξύτητα σε σχέση με ζήτημα κρατουμένων που δεν απολάν οι Άγγλοι, Ζερμπίνη [Στρατής Ζερμπίνης, μεγαλοβιομήχανος, στέλεχος Εθνικού Απελευθερωτικού Συνδέσμου Καΐρου], Καραγιάννη [Νίκος Καραγιάννης, γραμματέας ναυτεργατικών σωματείων ΟΕΝΟ] και καταδίκων από επανάσταση στο Σουδάν. Όμως όλοι οι Αιγυπτιώτες απολύονται. Όλοι οι κρατούμενοι επίσης και θ’ αρχίσει εξοπλισμός όσων θέλουν. Ανακοινούται ότι Συμμαχικό Στρατηγείο υπόδειξε ανάγκην επιστράτευσης σε απελευθερωμένες περιοχές γαι ενίσχυση Συμμαχικού αγώνα. Στέκει να συζητηθεί το ζήτημα. Ανακοινούνται τηλεγραφήματα Άγγλων συνδέσμων για απαγχονισμούς στην Καλαμάτα, Περωτή κλπ για κρεμάλες από Άρη. Οι Λαϊκοί ανάβουν. Θέτουν ζήτημα Άρη. Ο Τσάτσος υπερθεματτίζει μαζί τους για τάξη. Τονίζουμε αδύνατο αποφυγής αυτοδικίας. Το βράδυ εκπομπή Λονδίνου με δήλωση βασιλιά πως πιστεύει να μαζί με Ταξιαρχία σε προσεχές μέλλον.

■ 24-25 Σεπτέμβρη. Σύσκεψη Γκαζέρτας. Υπαγωγή ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ σε εθνικό στρατό.

ΚΟΑ, αρχικά «εναντίον» – μετά «υπέρ»

Τα νέα για την υπογραφή της Συμφωνίας της Καζέρτας γρήγορα ανακοινώθηκαν στην Αθήνα. Ο κατοχικός πρωθυπουργός Ράλλης έσπευσε να διαδώσει το «διορισμό» Σκόμπι και Σπηλιωτόπουλου και την υπαγωγή του ΕΛΑΣ στις διαταγές τους. Έχοντας πικρή πείρα από το «λάθος» ως προς τη συμφωνία του Λιβάνου, τον Μάιο 1944, η Κομμουνιστική Οργάνωση Αθήνας (ΚΟΑ) έσπευσε με τη σειρά της να τοποθετηθεί ενάντια στην Καζέρτα.

«Για τη συμφωνία της Καζέρτας η ΚΟΑ», γράφει ο γραμματέας της Βασίλης Μπαρτζώτας («Η εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα»), «διδαγμένη από το λάθος της σχετικά με τη συμφωνία του Λιβάνου, τάχθηκε ενάντια στην Καζέρτα. Μάλιστα την κατήγγειλε ανοιχτά στο λαό της Αθήνας με μεγάλο όγκο προκηρύξεων της ΚΟΑ και του ΕΑΜ της Αθήνας (100 χιλιάδες προκηρύξεις κυκλοφόρησε μέσα σε 2-3 ώρες) και με 1.500 τηλεβόες (χωνιά) σαν προβοκάτσια όταν μαθεύτηκε απ’ τις ανακοινώσεις του αρχικουίσλιγκ Ράλλη στους δημοσιογράφους το περιεχόμενο της Συμφωνίας αυτής και του διορισμού του Σκόμπι σαν αρχηγού των ανταρτικών δυνάμεων».

Χαρακτηριστικό είναι το μονόστηλο της έκδοσης Αθήνας του «Ριζοσπάστη» μια ημέρα μετά την υπογραφή της Συμφωνίας με τον τίτλο: «Προσοχή στις προβοκάτσιες».

«Ο Ράλλης μαζί με την Ειδική και Γενική Ασφάλεια και όλους τους γνωστούς αντιδραστικούς διχτατορικούς κύκλους, αναστάτωσαν την Αθήνα. Έβγαλαν ένα ψεύτικο ραδιογράφημα προς κάποιον κ. Σπηλιωτόπουλο που έλεγε ότι οι Σύμμαχοι έρχονται πως και ότι ο ΕΛΑΣ διατάχθηκε να φύγει από την Αττική! Το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ διάψευσαν αμέσως την τερατώδικη αυτή πληροφορία με τηλεβόες, συγκεντρώσεις και παρελάσεις των ενόπλων μας δυνάμεων μέσα σε δρόμους της Αθήνας και περιποιήθηκαν τους εθνοπροδότες διαδοσίες όπως τους χρειάζεται. Οι Κουίσλιγκ, οι υποψήφιοι διχτάτορες και όλες οι εγκληματικές φυσιογνωμίες που προαισθάνονται το τέλος τους προσπαθούν με την ψευτιά, την ατιμία και την προβοκάτσια να σταθούν στα ξύλινα πόδια τους. Ο λαός πρέπει να περιμένει από τα μούτρα αυτά κάθε είδους πρόκληση αφού το θράσος τους έφτασε στο σημείο να εκθέτουν τους ίδιους τους Συμμάχους μας με πλαστές ανακοινώσεις που χαλκεύονται στα γραφεία του Ράλλη.

Ή μήπως εκεί εδρεύει ο περί ου ο λόγος κύριος Σπηλιωτόπουλος; Μα αν είναι ο αξιωματικός αυτός αντιπρόσωπος της Πανεθνικής Κυβέρνησης γιατί δεν εκτελεί τις εντολές της να διαλύσει τα Τάγματα; Με ποιον σκοπεύει να κρατήσει την περίφημη «τάξη» όταν αγνοεί το λαό και τις οργανώσεις του, όταν αγνοεί τον ΕΛΑ τον ανίσχυρο απελευθερωτή της Ελλάδας; Μήπως με τους ταγματαλήτες, τις ληστρικές λαομίσητες συμμορίες της Ασφάλειας ή τους δολοφόνους Μπουραντάδες;»

Οι καταγγελίες έπαψαν μόλις το κλιμάκιο του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ στην Αθήνα και η Επιτροπή Πόλης της ΚΟΑ ενημερώθηκαν ότι «η ΚΕ του ΚΚΕ, με αντιπρόσωπό της το Γιάννη Ζέβγο) υπόγραψε τη συμφωνία της Καζέρτας και απαίτησε από την ΚΟΑ να πειθαρχήσει στη … νέα γραμμή του Κόμματος. Η ΚΟΑ ήταν υποχρεωμένη να πειθαρχήσει και πειθάρχησε». Στο κύριο άρθρο του ο «Ριζοσπάστης», έκδοση Αθήνας, της 3 Οκτώβρη 1944 με τίτλο «Ο κ. Σπηλιωτόπουλος», γράφει:

«Οι κομμουνιστές και το ΕΑΜ της Αθήνας – Πειραιά θα υποστηρίξουν και θα βοηθήσουν τον κ. Σπηλιωτόπουλο εφόσον θα δουλέψει για την εφαρμογή του προγράμματος της Εθνικής Κυβέρνησης. Και εφαρμογή του προγράμματος σημαίνει να διαλυθούν αμέσως τα Τάγματα Ασφαλείας, ο Μπουραντάς, να διαλυθούν οι συμμορίτες πράχτορες των Γερμανών Χίτες, που δυστυχώς αναστατώνουν την Αθήνα με τα όπλα που τους δίδει ο κ. Σπηλιωτόπουλος, να δοθούν τα όπλα της Κυβέρνησης στον ΕΛΑΣ – Αθήνας – Πειραιά που πολεμάει το Γερμανό καταχτητή και να δημιουργηθεί ένα ατράνταχτο μέτωπο κατά των κατακτητών και των εθνοπροδοτών.

Μόνο πάνω σε αυτή τη βάση θα εξασφαλιστεί η τάξη και η ησυχία στην Αθήνα. Εάν ο κ. Σπηλιωτόπουλος εφαρμόσει το πρόγραμμα της Ενιαίας Εθν. Κυβέρνησης θα μας βρει συμπαραστάτες και βοηθούς θα τεθούμε κάτω από τις διαταγές του. Στην περίπτωση όμως που θα εξακολουθήσει να δίνει όπλα στους Γερμανοπροδότες Χίτες, που ντυμένοι με γερμανικές στολές χτυπάνε τους Αθηναίους – Πειραιώτες. Στην περίπτωση που θα εξακολουθήσει να παραβιάζει τις εντολές της Κυβέρνησης σχετικά με τα τάγματα Ασφαλείας και τον Μπουραντά τότε θα τον καταγγείλουμε στην Εθνική Κυβέρνηση σαν εχθρό της ενότητας και του Έθνους μας».

Στο ίδιο φύλλο μονόστηλο με τίτλο «Ο ΕΛΑΣ στην υπηρεσία Έθνους και Συμμάχων» χαιρετίζει «τη συνάντηση στην Ιταλία του αρχηγού του ΕΛΑΣ στρατηγού Σαράφη με τον αρχιστράτηγο Μ. Ανατολής Μ. Ουίλσων (…) σαν το πιο ευοίωνο γεγονός για την ολοκληρωτική απελευθέρωση της Ελλάδας. Ο εθνικός στρατός του ΕΛΑΣ αναλαμβάνει επίσημα απέναντι στην Εθν. Κυβέρνηση και τους Συμμάχους το υπέροχο καθήκον της απελευθέρωσης της χώρας και της εξασφάλισης μιας αληθινής τάξης. Η συνάντηση αυτή είναι ένα γερό ράπισμα στους αθυρόστομους διασπαστές που ήθελαν τον ΕΛΑΣ μακριά από την Αττική».

Στα απομνημονεύματά του («Ο ΕΛΑΣ», εκδ. Επικαιρότητα 1964) ο στρατιωτικός διοικητής του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ στρατηγός Στέφανος Σαράφης, καταθέτει τη μαρτυρία του για τη στάση υποταγής του Παπανδρέου προς τον Σκόμπι.

«Ο στρατηγός [Σκόμπι] διάβασε τις διαταγές που είχε έτοιμες για μας και το σχέδιο που ετοίμασε για τις επιχειρήσεις στην Ελλάδα και στο τέλος μας είπε: “αυτές είνε οι διαταγές μου. Με το επιτελείο μου μπορείτε να κανονίσετε τις λεπτομέρειες για να κανονιστούν τελικά τα ζητήματα”. Ύστερα απ’ αυτό απεχώρησε. (…) Οι αποφάσεις ήταν παρμένες πριν πάει η αντιπροσωπεία μας στην Γκαζέρτα και μόνο χάρη στην επιμονή μας έγιναν οι σχετικές τροποποιήσεις. Κατά τη συζήτηση αυτή σε μια στιγμή ο Ζέρβας μίλησε εναντίον του ΕΛΑΣ. Απάντησα πως οι δικοί του έφταιγαν γιατί η περιοχή εκείνη ανήκε στον ΕΛΑΣ, καθόμαστε ο ένας κοντά στον άλλο.

Γύρισε και μου είπε κουνώντας το κεφάλι; “τι δικοί μου και τι δικοί σου; Δεν πήρες ακόμα χαμπάρι πού βρίσκεσαι;” αυτό έδειχνε ότι ήξερε αρκετά για τις απώτερες σκέψεις των Άγγλων και της κυβέρνησης (…) Μπροστά σε κάθε θέση ήταν η συμφωνία που θα υπογραφόταν καθώς και το ανακοινωθέν που θα δινόταν μετά την υπογραφή στο ραδιόφωνο και τον τύπο. Διαβάστηκε η συμφωνία όπως ήταν διατυπωμένη. Μετά το διάβασμα ο υπουργός Σβώλος ερμηνεύοντας τις σκέψεις που του τονίσαμε ιδιαιτέρως ζήτησε να απαλειφθεί η φράση σύμφωνα με την οποία ο στρατηγός Σκόμπι θα μπορούσε να επιβάλει στην Ελλάδα τον νόμο και τη τάξη καθ’ όσον αυτό ήταν έργο της ελληνικής κυβέρνησης και ζήτημα εσωτερικό. Ο στρατηγός Ουίλσων δέχθηκε τελικά να διαγραφεί η σχετική διάταξη. Οι κ. Παπανδρέου, Μακ Μίλαν και Τσάτσος έψαχναν να βρουν διατύπωση και να μην αλλάξουν στο βάθος την ουσία, αλλά ο στρατηγός Ουίλσον δέχθηκε να διαγραφεί όλο το άρθρο όπως και έγινε. Επίσης ο υπουργός Σβώλος παρατήρησε ότι δεν ήταν σωστό να απαγορεύεται η σύλληψη των δοσιλόγων γιατί αυτό ήταν αδύνατο και λόγοι ασφαλείας επέβαλαν να συλληφθούν και να κρατηθούν οι δοσίλογοι στη διάθεση της κυβέρνησης. Έγινε δεκτό να τροποποιηθεί και αυτή η διάταξη».

Πηγή: Βασιλική Λάζου - Documento 

Συνέχεια »

{[['']]}