Μανώλης Αγγελόπουλος Κώστας Δαβουρλής (με Παπαϊωάννου και Χατζηπαναγή δεξιά του) Κώστας Χατζής Ζαφείρης Μελάς Βασίλης Σαλέας (πατέρας) Ελένη Βιτάλη, η φωνή Χρήστος Κυριαζής Λεύτερης Ζέρβας με το βιολί του «Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο», η ταινία του 1955 με τον Μίμη Φωτόπουλο και τις «Τσιγγάνες» του Στο πανηγύρι του Αϊ-Συμιού
Αν τους ξέραμε καλύτερα...
Ελεύθεροι, αιώνιοι νομάδες, μοιραίοι και μοιρολάτρες, γυρολόγοι, χειρομάντες. Βιρτουόζοι της λαϊκής μουσικής, τραγουδιστές και κάποιοι διεθνείς ποδοσφαιριστές που πλουτίζουν τη ζωή μας. Αυτοί τουλάχιστον που δηλώνουν πως είναι Τσιγγάνοι
Του Γιάννη Μπαζού, Συγγραφέα - Hothistory
Η πρώτη μαρτυρία για την παρουσία Τσιγγάνων στο Βυζάντιο ανάγεται στο 1050, επί του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ ’ Μονομάχου, όταν κατέκλυσαν την Κωνσταντινούπολη άγρια θηρία.
Επισμαλτωμένο τμήμα κορόνας 2 Οι «Ατζίγγανοι» που βοήθησαν τον Κωνσταντίνο Μονομάχο θεωρούνταν απόγονοι του Σίμωνος του Μάγου. Ανάγλυφο που απεικονίζει τον μάγο Σίμωνα με δαίμονες στην πύλη του Miegeville της βασιλικής Σεν Σερνέν στην Τουλούζη 3,4 0 γιατρός και λόγιος Αλέξανδρος Πααπάτης έγραψε στα γαλλικά για τους «Τσιγγάνους ή Βοημούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» το 1870. 5,6 0 πολεοδόμος Κωνσταντίνος Μπίρης που μελέτησε τους «γύφτους», όπως γράφει, και τοποθέτησε τα «Γύφτικα» στη ΒΔ πλευρά της Αθήνας και τη «Γυφτόπορτα» πέριξ του Θησείου στο τείχος του Χασεκή (λεπτομέρεια γκραβούρας).
Ζουν δίπλα μας, σ' ένα παράλληλο σύμπαν, στέκονται πέρα από το καλό και το κακό αψηφώντας τους νόμους της μικροαστικής βαρύτητας, αιώνιοι νομάδες, γυρολόγοι, μουζικάντες και ακροβάτες, χειρομάντες, πραματευτάδες, γανωτές, σιδηρουργοί, παλιατζήδες, ζουν στο πεπτικό σύστημα του πολιτισμού μας αξιοποιώντας αυτά που εμείς πετάμε στα σκουπίδια, δίνοντας μια δεύτερη ευκαιρία στο εφήμερο, στην παγαποντιά και την παιδικότητα.
Αθίγγανοι και αθιγγανολογία
Παγκοσμίως υπάρχουν πολλές εκδοχές και πολλοί μύθοι για την καταγωγή τους, τον ανορθόδοξο τρόπο ζωής τους και την αντιπάθεια που τις περισσότερες φορές εμπνέουν στους «νοικοκυραίους».
Πολλοί τους θεωρούν καταραμένη ράτσα, αφού «αυτοί κατασκεύασαν εκείνα τα τεράστια σιδερένια καρφιά με τα οποία οι Ρωμαίοι κάρφωσαν τον Ιησού Χριστό στον σταυρό του μαρτυρίου».
Αλλοι πιστεύουν ότι οι Αθίγγανοι κατάγονται από τον Αδάμ, όχι όμως κι από την Εύα αλλά από μια άλλη γυναίκα που προϋπήρχε της Εύας, γι' αυτό και δεν κουβαλάνε το προπατορικό αμάρτημα.
Ετσι, πάντα κατά τους ισχυρισμούς τους, δεν είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται και να υφίστανται τις άλλες επίγειες τιμωρίες του Θεού όπως οι υπόλοιποι λαοί.
Αλλοι πίστευαν πως οι Αθίγγανοι είναι απόγονοι του αδελφοκτόνου Κάιν, δηλαδή ράτσα μιαρή, ενώ άλλοι θεωρούσαν πως οι Αθίγγανοι ήταν οι τελευταίοι επιζώντες της χαμένης Ατλαντίδας.
Αλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι οι Τσιγγάνοι έλκουν την καταγωγή τους από την Αφρική, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι προέρχονται από τη μακρινή Ινδία, όπερ και πιθανότερο.
Η πρώτη μαρτυρία για την παρουσία Τσιγγάνων στην Κωνσταντινούπολη προέρχεται από ένα γεωργιανό αγιογραφικό κείμενο, τον βίο του Αγίου Γεωργίου του Αθωνίτη, το οποίο γράφτηκε στο μοναστήρι των Ιβήρων στο Αγιο Ορος γύρω στο 1068.
Στο κείμενο αυτό αναφέρεται ότι το 1050, στα χρόνια του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου, κατέκλυσαν την Κωνσταντινούπολη άγρια θηρία που καταβρόχθιζαν το κυνήγι στο αυτοκρατορικό δάσος του Φιλοπάτιου.
Ο αυτοκράτορας ζήτησε τη βοήθεια ενός λαού Σαμαρειτών, απογόνων του Σίμωνος του Μάγου, οι οποίοι ονομάζονταν «Ατζίγγανοι» και ήταν γνωστοί για τις μαντείες και τα μαγικά τους. Αυτοί έστρωσαν κάτω μαγικά κομμάτια κρέας που σκότωσαν αμέσως τα άγρια θηρία.
Οι Ατζίγγανοι ή Αθίγγανοι ονομάστηκαν έτσι γιατί ήταν γνωστοί για τις ικανότητές τους στη μαντεία και τη μαγεία, όπως και οι αιρετικοί του 9ου αιώνα στη Φρυγία, οι οποίοι παραδέχονταν το βάπτισμα, αρνούνταν την περιτομή και λάτρευαν τον Μελχισεδέκ.
Ονομάστηκαν μάλιστα Αθίγγανοι και Αθικτοι γιατί δεν άγγιζαν κανέναν αλλόθρησκο ή γιατί δεν τους άγγιζε κανένας αλλόθρησκος.
Οι Ελληνες λόγιοι για τους Ρομά
Ο πρώτος Ελληνας λόγιος που ασχολήθηκε με τους Ρομά ήταν ο Δανιήλ (Δημήτριος) Φιλιππίδης (περ. 1750-1832), που καταγόταν από τις Μηλιές του Πηλίου. Ο Φιλιππίδης, που ζούσε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες από το 1780, εξέδωσε δύο εγχειρίδια για τις περιοχές αυτές, ένα ιστορικό και ένα γεωγραφικό, τα οποία κυκλοφόρησαν το 1816 στη Λειψία. Ο Φιλιππίδης κάνει μνεία σε διάφορα ξένα έθνη, ανάμεσα στα οποία ήταν και «οι Αιγύπτιοι, ους τζιγγάνους οι μολδοβάνοι ονομάζουσιν... ους γύφτοις καλείν ειώθαμεν».
Λίγα χρόνια αργότερα ο δάσκαλος Κωνσταντίνος Πολυχρονιάδης από το Ζαγόρι της Ηπείρου δημοσίευσε στο Παρίσι ανώνυμα μεταξύ 1820-1821 μια μελέτη για τη γλώσσα και το θρήσκευμα των Ρομά.
Ο Πολυχρονιάδης ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με τη θρησκεία τους, ενώ για τη γλώσσα των Ρομά είχε γράψει και ο Πατρινός αξιωματούχος της Βλαχίας Διονύσιος Φωτεινός. Μάλιστα ο Πολυχρονιάδης παρατήρησε ότι οι Τσιγγάνοι «στις παραδουνάβιες περιοχές και στην Ελλάδα είναι χριστιανοί, ενώ στις υπόλοιπες επαρχίες είναι μωαμεθανοί, χωρίς να αλλάζει η δυσμενής κοινωνική τους θέση ανάλογα με το θρήσκευμα».
Από τον Αλ. Πασπάτη στον Κων/νο Μιτίρη
Κορυφαίος μελετητής των Ρομά κατά τον 19ο αιώνα ήταν ο γεννημένος στη Χίο Κωνσταντινουπολίτης γιατρός και λόγιος Αλέξανδρος Πασπάτης, ο οποίος το 1857 δημοσίευσε στο αθηναϊκό περιοδικό «Πανδώρα» τη μελέτη του «Περί των Ατσιγγάνων και της γλώσσης αυτών».
Το 1861 η μελέτη αυτή, εμπλουτισμένη και μεταφρασμένη στα αγγλικά, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Journal of the American Oriental Society», ενώ το 1871 κυκλοφόρησε ως μονογραφία και στα γαλλικά.
Η ευρυμάθεια και η γλωσσομάθεια του Πασπάτη -μιλούσε 16 ξένες γλώσσες- προκάλεσαν έντονη αμηχανία στους Αθηναίους διανοούμενους της εποχής. Ο Πασπάτης παραμέρισε τις απίστευτες φήμες και δοξασίες που αφορούσαν την καταγωγή τους και έδωσε βάρος στη μελέτη της γλώσσας των Αθίγγανων, η οποία μπορούσε να δώσει σοβαρές ενδείξεις για την καταγωγή τους.
Ετσι ο Πασπάτης συνέθεσε ένα λεξικό-γλωσσάρι και μια γραμματική της τσιγγάνικης γλώσσας. Η εκτεταμένη εξέταση του προφορικού λόγου των Τσιγγάνων και η σύγκρισή του με τη σανσκριτική ήταν για τον Πασπάτη ο σωστός τρόπος διερεύνησης της προέλευσης, της εμφάνισης και της ιστορικής πορείας τους.:
1,2 Ο Βασίλης Σαλέας (γιος) και ο Γιώργος Μάγκας, σπουδαίοι σολίστες του κλαρίνου. 3 Κώστας και Αλέξανδρος Χατζής. 4 Ο "μέγας" Μάκης Χριστοδουλόπουλος. 5 Ο τραγουδιστής Βασίλης Παϊτέρης. 6 Η Ελένη Βιτάλη 7 Η τραγουδίστρια Ειρήνη Μερκούρη
Ο Κωνσταντίνος Μπίρης (1899-1980) ήταν αρχιτέκτων πολεοδόμος και συγγραφέας ο οποίος εκτός από τα πολεοδομικά θέματα της Αθήνας ασχολήθηκε με τους Τσιγγάνους και την καταγωγή τους.
Ο Μπίρης στο έργο του «Ρωμ και Γύφτοι, εθνογραφία και ιστορία των Τσιγγάνων» αναφέρει ότι οι Ρομ («γύφτοι» όπως γράφει) εμφανίζονται στη Λαμία πριν από τα μέσα του 9ου αιώνα! Γύρω στο 1050 υπάρχουν αναφορές για αστρολόγους, χαρτορίχτρες, ακροβάτες, γητευτές φιδιών, εκπαιδευτές αρκούδων και χειρουργούς κτηνίατρους που προέρχονταν από τους Ρομά.
Πάντως, από την πρώιμη εκείνη εποχή το βασικό επάγγελμα των Ρομά ήταν αυτό του σιδερά. Λέγεται μάλιστα ότι το «φυσερό» που χρησιμοποιούσαν στην εργασία τους ήταν πρωτοποριακό για την Ευρώπη.
Στην Αθήνα τα λεγάμενα «Γύφτικα» βρίσκονταν στη βορειοδυτική πλευρά της πόλης, δεξιά κι αριστερά από τον δρόμο που ερχόταν από την Ελευσίνα και την Πελοπόννησο.
Ο δρόμος αυτός, συνέχεια του οποίου έξω από το τείχος ήταν η Ιερά Οδός, υπάρχει στην Αθήνα (του 1954 τουλάχιστον, κατά τον Κ. Μπίρη) με τέσσερα ονόματα στη σειρά: Ηφαίστου, Αστιγγος, Λεωκορίου και Τουρναβίτου. Στη θέση του τελευταίου «κομματιού» το τείχος του Χασεκή είχε την «Πόρτα του Μόριά ή Γύφτικη ή των Γύφτων».
Οι Ρομά είχαν καταλάβει το ακραίο κομμάτι του δρόμου, γύρω από την εκκλησία των Αγίων Ασωμάτων. Κατά τον Κ. Μπίρη εκεί ήταν «η mo χαμηλή και η πιο περιφρονημένη άκρη της πόλεως, όπου έτρεχαν και λίμναζαν τα βρομονέρια όλων των δρόμων».
Σύμφωνα με έρευνες οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα είναι οργανωμένοι σε εννέα φυλές:
1. Μπατσόρια, 2. Μαπαμανέ-Ρομά, 3. Ρομά, 4. Σουβαλιώτες, 5. Τσιγγάνοι, 6. Χωραχάγια (οι περισσότεροι μουσουλμάνοι), 7. Μεσκάρηδες (Αρκουδιάρηδες), 8. Δερμετζήδες, 9. Χαντούρια.
Αυτοί που ξέρουμε κι αυτοί που δεν ξέρουμε
Πολλοί συμπολίτες μας αγνοούν την τσιγγάνικη καταγωγή τους, ενώ δεν είναι λίγοι αυτοί που προτιμούν να κρύβουν -ενοχικά- την όποια σχέση τους με το τσιγγάνικο αίμα. Υπάρχουν ωστόσο πολλοί γνωστοί Ελληνες καλλιτέχνες που έχουν τσιγγάνικη καταγωγή και δεν το κρύβουν.
Ο χώρος των μουσικών, ειδικά στο κλαρίνο, έχει την τιμητική του αφού εκεί φιγουράρουν: ο Βασίλης Σαλέας (πατήρ και γιος), ο Κώστας Χατζής και ο γιος του Αλέξανδρος Χατζής, ο Γιώργος Μάγκας, ο Θανάσης Χαλιλόπουλος κ.ά.
Από αυτή την άποψη οι Τσιγγάνοι έχουν προσφέρει πολλά στη διατήρηση της παραδοσιακής δημοτικής μουσικής, διατρέχοντας την ελληνική επαρχία και παίζοντας ανελλιπώς στα τοπικά πανηγύρια. Εξάλλου, όπως είχε πει το 1933 ο μεγάλος Ούγγρος συνθέτης Μπέλα Μπάρτοκ: «δεν υπάρχει τσιγγάνικη μουσική, αλλά ουγγρική μουσική παιγμένη από Τσιγγάνους».
1 Ο «μαύρος πρίγκιπας» Κώστας Δαβουρλής (στη μέση κάτω) με τη φανέλα της εθνικής στο φιλικό με την Πολωνία (1-0) το 1976. Τον περιβάλλουν από αριστερά Κυράστας, Πάλλας, Παπαϊωάννου, Χατζηπαναγής. Πίσω οι Γαλάκος, Κωνσταντίνου, Κούδας, Φφοιρός, Σαράφης, Καψής 2 0 Χρήστος Πατσατζόγλου με τη γαλανόλευκη φανέλα 3 0 Αγγελος Βιλανάκης. Επαιξε για λίγο και στην Κρίσταλ Πάλας 4 0 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο μυθιστόρημά του «Η γυφτόπουλα» συνέδεσε τον Γεώργιο Πλήθωνα με την Αϊμά 5 0 Κωστής Παλαμάς στον «Δωδεκάλογο» αναδεικνύει τον γύφτο σε ανυπότακτο θεματοφύλακα της παράδοσης.
Στην Ελλάδα πολλοί επίσης τραγουδιστές της πρώτης γραμμής έχουν τσιγγάνικη καταγωγή: ο «άρχοντας» Μανώλης Αγγελόπουλος και ο γιος του Στάθης Αγγελόπουλος, ο «μέγας» Μάκης Χριστοδουλόπουλος, ο Βασίλης Παϊτέρης, ο Ζαφείρης Μελάς, ο Χρήστος Κυριαζής και ο Σώτης Βολάνης.
Το ίδιο συμβαίνει και με σημαντικές τραγουδίστριες, όπως η Ελένη Βιτάλη και η Ειρήνη Μερκούρη.
Ενώ στο ποδόσφαιρο όλοι θυμόμαστε τον άσο της Παναχαϊκής και του Ολυμπιακού τον «μαύρο πρίγκιπα» Κώστα Δαβουρλή, αλλά και τον Χρήστο Πατσατζόγλου που ξεκίνησε από τις αλάνες της Αγίας Βαρβάρας, έπαιξε στον Ολυμπιακό και παραλίγο να πάρει μεταγραφή στη Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ πριν από λίγα χρόνια.
Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε τον Θεσσαλονικιό Αγγελο Βιλανάκη που πέρασε από τον Εορδαϊκό και τη Skoda Ξάνθη και τελικά πήρε εξάμηνη μεταγραφή στην Κρίσταλ Πάλας, ενώ σήμερα πιθανότατα θα πανηγυρίζαμε και τα γκολ του νεαρού Μαρσελίνο, του «Μαραντόνα της Αγίας Βαρβάρας», αν δεν είχε πέσει θύμα απαγωγής και δεν είχε δολοφονηθεί άγρια από άτομα της φυλής του.
Ως θέμα έμπνευσης των λογοτεχνών
Οι Τσιγγάνοι και ο ελεύθερος τρόπος ζωής τους έχουν εμπνεύσει πολλούς ποιητές και λογοτέχνες.
Ο κοσμοκαλόγερος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης το 1884 άρχισε να δημοσιεύει το διήγημα «Η γυφτοπούλα» σε συνέχειες στην εφημερίδα «Ακρόπολις» του Γαβριηλίδη. Ηρωες του μυθιστορήματος είναι ο πλατωνικός φιλόσοφος του Βυζαντίου Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός και η γυφτοπούλα Αϊμά, η οποία στο τέλος πεθαίνει μαζί με τον Πλήθωνα κρατώντας στην αγκαλιά της κομμάτια από τα αρχαία αγάλματα και γίνεται έτσι συμβολικά θεματοφύλακας της πολιτισμικής κληρονομιάς των Ελλήνων, σε ένα μυθιστόρημα που έκανε μεγάλη αίσθηση την εποχή εκείνη και συγκίνησε το αναγνωστικό κοινό.
Δεν πρέπει να ξεχάσουμε και το ποιητικό έργο του Κωστή Παλαμά «Ο δωδεκάλογος του γύφτου», όπου ο γύφτος ενσαρκώνει την ελεύθερη ζωή και τη δημιουργική δράση, δεν υποτάσσεται σε κανέναν και σε τίποτε κι έτσι γίνεται -άθελά του- θεματοφύλακας της λαϊκής παράδοσης και της εθνικής συνείδησης.
Το ποίημα εκδόθηκε το 1907, ενώ ο όγδοος από τους δώδεκα λόγους, ο «Προφητικός», είναι και ο πιο παλιός αφού γράφτηκε το 1899, δηλαδή την «επαύριο» της εθνικής ταπείνωσης του «ατυχούς πολέμου» του 1897. Σ’ αυτόν ο ποιητής, βαθιά πληγωμένος, εκφράζει την πληγωμένη συνείδηση του ελληνικού έθνους.
Τραγουδιστές, στίχοι και πλεκτά καλάθια
Ο,τι κι αν είναι, ελεύθεροι και πλάνητες, ερωτικοί, μοιραίοι και μοιρολάτρες, οι Τσιγγάνοι ενσαρκώνονται, ζουν και βασιλεύουν στους στίχους των τραγουδιών.
«Κι αν σ’ αγαπάω, δεν το ξεχνάω, Τσιγγάνος είμαι και πάω» διαβεβαιώνει ο Χρηστός Κυριαζής.
«Το φτωχό μας το τσαντίρι δεν θα απαρνηθώ, Τσιγγάνος εγεννήθηκα, Τσιγγάνος θα πεθάνω και άλλο ταίρι στη ζωή ποτέ μου δεν θα κάνω» υπέγραφε ο Θεσσαλός Κώστας Βίρβος και τραγουδούσε ο Μανώλης Αγγελόπουλος.
«Εγώ θα τραγουδάω, Τσιγγάνος σε σταθμό, που παίζει με ταμπούρλο την αλήθεια» «διατυμπάνιζε» ο Γιώργος Οικονομέας και τραγουδούσε ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου.
«Τσιγγάνος είναι ο έρωτάς μου και η μοίρα τον πάει στο πουθενά» έγραψε ο Ανδρέας Σπυρόπουλος και τραγούδησε μοιρολατρικά ο Μάκης Χριστοδουλόπουλος, ενώ την πεμπτουσία της φευγαλέας ύπαρξης των Τσιγγάνων τραγούδησε ο Κώστας Χατζής σε στίχους του Σαράντη Αλιβιζάτου:
«Οταν χωρίσαμε η γης είχε ζεστάνει, κάποια μπουμπούκια ήταν κιόλας στην αρχή τους κι ήταν η νύχτα που πουλάνε οι Τσιγγάνοι για δυο φτερά κι ένα ταξίδι την ψυχή τους».
Γι’ αυτό όταν τους δείτε φέτος το καλοκαίρι να πουλάνε καρπούζια, πλεκτά καλάθια, πλαστικές καρέκλες ή πλεξούδες σκόρδα, θυμηθείτε ότι ταξίδεψαν από πολύ μακριά για να φτάσουν στη γειτονιά σας και μην τους αποπάρετε.
Αν όμως σας πλησιάσουν στο πάρκινγκ των Goody's, στην εθνική οδό Αθηνών - Κορίνθου, στο ύψος των Μεγάρων, πουλώντας διάφορα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας (κινητά τηλέφωνα, τάμπλετ κ.λπ.) σε πολύ φτηνές τιμές, αρνηθείτε ευγενικά γιατί μπορεί να σας πουλήσουν άδεια κουτιά. Και μάλιστα χωρίς τύψεις, γιατί όπως έλεγε και ο Τζίμης Μακούλης: «τι φταίω εγώ αν έχω τσιγγάνα καρδιά;».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου