Ο Χαρίλαος Φλωράκης γεννήθηκε στις 20 Ιουλίου του 1914 στα θεσσαλικά Αγραφα, στο χωριό Παλιοζογλόπι της σημερινής Δημοτικής Ενότητας Ιτάμου του Δήμου Καρδίτσας.
Ηταν γιος της Στυλιανής Λιανού και του Γιάννη Φλωράκη.
Είχε ακόμα δύο αδελφούς, τον Αλέξανδρο και τον Λάμπρο, και τρεις αδελφές, την Αθηνά, τη Σοφία και την Αγγελική. Στο κομμουνιστικό κίνημα εντάχθηκε πολύ νωρίς, το 1929, όντας ακόμη μαθητής.
Το 1931 ήρθε στην Αθήνα. Επιασε επαφή με την «Εργατική Βοήθεια». Στα τέλη του 1932 διορίστηκε στο υπουργείο Στρατιωτικών ως έκτακτος υπάλληλος, απ’ όπου απολύθηκε το 1933 και πήγε στη σχολή των ΤΤΤ (Ταχυδρομεία, Τηλεγραφεία, Τηλεφωνία).
Η σχολή ήταν κρατική-επαγγελματική. Οι σπουδές διαρκούσαν έναν χρόνο. Και, όταν τελείωνε κάποιος, σε προσλάμβανε η ίδια η εταιρεία.
Ετσι, στα 1934, διορίστηκε τηλεγραφητής. Είχε μπει στο 20ό έτος της ηλικίας του.
Μέλος του ΚΚΕ έγινε στις αρχές του καλοκαιριού του 1941. Συμμετείχε στο δημοσιοϋπαλληλικό κίνημα και τον Απρίλιο του 1942 πρωταγωνίστησε στη μεγάλη απεργία των δημοσίων υπαλλήλων, την πρώτη μεγάλη απεργία στην κατεχόμενη Ευρώπη.
Το 1943 βγήκε στο βουνό και πολέμησε από τις τάξεις του ΕΛΑΣ. Στον ΕΛΑΣ πήρε και το αγωνιστικό ψευδώνυμο «Γιώτης» και έμεινε στην Ιστορία ως καπετάν Γιώτης.
Μετά την απελευθέρωση ο Χαρίλαος έμεινε στις τάξεις του ΕΛΑΣ ώς τη Βάρκιζα και πήρε μέρος στις πολεμικές αναμετρήσεις του Δεκέμβρη του ’44 από τις τάξεις της II Μεραρχίας.
ΔΙΩΞΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΒΑΡΚΙΖΑ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ
Στον φάκελό του στην Ασφάλεια δεν υπάρχουν εγγραφές για την περίοδο του Μεσοπολέμου και της Κατοχής. Η πρώτη εγγραφή είναι του Ιουνίου του 1945. Συγκεκριμένα, στις 19-6-1945 η Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφαλείας Αθηνών (ΥΓΑΑ) με έγγραφό της προς την Επιτροπή της 25ης Συντακτικής Πράξης γνωστοποιούσε:
«Εχομεν την τιμήν να γνωρίσωμεν υμίν ότι ως εξάγεται εκ του αρχείου της υπηρεσίας μας ο ΦΛΩΡΑΚΗΣ Χαρίλαος Τηλεγραφητής Γ' τυγχάνει μέλος του ΚΚΕ. Επί διετίαν υπήρξεν αντάρτης του ΕΛΑΣ επανελθών ενταύθα εσχάτως.
Ο Διοικητής Θ. Ρακιντζής Αστυνόμος»
Η Συντακτική αυτή Πράξη αφορούσε την εκκαθάριση των κρατικών οργανισμών «εκ των λαβόντων μέρος κ.λπ. εις το στασιαστικόν κίνημα της 3 Δεκεμβρίου 1944», την εκκαθάριση δηλαδή από αυτούς που είχαν λάβει μέρος στον Δεκέμβρη του 1944 με το μέρος του ΕΛΑΣ.
Στη συνέχεια έφταναν συνεχώς έγγραφα στην Ασφάλεια που αφορούσαν τη συμμετοχή του Χαρίλαου στον ΕΛΑΣ καθώς και κατηγορητήρια για τη δράση του.
Είχε, άλλωστε, ξεκινήσει το καθεστώς των διώξεων της μεταβαρκιζιανής περιόδου και είχε μπει μπροστά η μηχανή της ποινικοποίησης της αντιστασιακής δράσης, εφόσον αυτή αφορούσε συμμετοχή σε ΕΑΜικές οργανώσεις.
Χαρίλαου Φλωράκη για τη δράση του στην Κατοχή. Την απάντηση θα την πάρει λίγες ημέρες αργότερα από το 105 Τάγμα Εθνοφυλακής.
Την παραθέτουμε:
«Λαμβάνω την τιμήν να γνωρίσω εις απάντησιν του υπ’ αριθ. 8159/5-7-45 εγγράφου υμών ότι ο περί ου πρόκειται ΦΛΩΡΑΚΗΣ (Ψευδώνυμο ΓΙΩΤΗΣ) διώκεται διά του υπ’ αριθ. 158/945 εντάλματος συλλήψεως εκδοθέντος υπό Ανακριτού Παρνασσίδος όπερ διεβιβάσθη προς εκτέλεσιν εις Γενικήν Ασφάλειαν Αθηνών διά του υπ’ αριθ. 1284/45 εγγράφου Εισαγγελέως Παρνασσίδος και να παρακαλέσω υμάς, όπως προβείτε εις την σύλληψιν και αποστολήν του ημίν συνοδεία.-
Εν Αμφίσση τη 21 Ιουλίου 1945 Μωράίτης Ιωάννης Αντ/ρχης Πεζικού»
Οντως, μετά τα προαναφερόμενα ξεκίνησε η διαδικασία σύλληψης του Χαρίλαου Φλωράκη με την κινητοποίηση όλων των αρμόδιων υπηρεσιών. Η σύλληψη έγινε στις 6-12-1945 και αυθημερόν ο συλληφθείς στάλθηκε στον εισαγγελέα Πλημμελειοδικών της Αθήνας. Το σχετικό έγγραφο της Ασφάλειας αναφέρει:
«ΠΡΟΣ
ΤΟΝ κ. ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑ ΠΛΗΜ/ΔΙΚΩΝ ΕΝΤΑΥΘΑ
Εχομεν την τιμήν ν’ αποστείλωμεν συνοδεία τον ΦΛΩΡΑΚΗΝ ΧΑΡΙΛΑΟΝ του Ιωάννου και της Στυλιανής, ετών 31 υπάλληλον των Τ.Τ.Τ. Τηλεγρα φητήν Γ. Τήξεως Α. Τεχνικού Τμήματος Κεντρικού Τμήματος Αθηνών, εκ Καρδίτσης κάτοικον ενταύθα οδός Θεοδώρου Δελιγιάννη 11α, συλληφθέν την σήμερον κατόπιν του υπ’ αριθ. 38/516/1 από 1-11-4/ εγγράφου Δ/σεώς Χωρ/κής Αμφίσσης, ως διώκομενος δυνάμει του υπ' αριθ. 352/45 εντάλματος συλλήψεως κ. Ανακριτού Παρνασσίδος υπό ψευδώνυμο' ΓΙΩΤΗΣ άνευ ετέρων στοιχείων του προμνησθέντος εγγράφου της Δ/σεως Χωρ/κής Αμφίσσης διαλαμβάνοντος ότι, ως ΓΙΩΤΗΣ διωκόμενος είναι αυτός ούτος ο αποστελλόμενος υμίν συνοδεία, κα να παρακαλέσωμεν όπως διατάξητε ό,τι δει. Προσηρτημένως συν τω ως είρηται προσηρτημένο ως άνω εγγράφω συνυποβάλλομεν και ακριβές αντίγραφον του υπ’ αριθ. Α.Π.245/21-7-45 εγγράφο 105 Τάγματος Εθνοφυλακής διαλαμβάνοντος ότι (ως άνω διώκεται και δυνάμει του υπ’ αριθ. 138/4: εντάλματος συλλήψεως Ανακριτού Παρνασσίδοι και να παρακαλέσωμεν, όπως διατάξητε σχετικώς»:
Οι κατηγορίες σε βάρος του Χαρίλαου Φλωράκη αφορούν ηθική αυτουργία σε διάφορα εγκλήματα Επρόκειτο για έναν κλασικό τρόπο ποινικοποίηση της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης.
Στοιχεία για την περαιτέρω εξέλιξη της υπόθεσης δεν υπάρχουν στον φάκελο του X. Φλωράκη Αλλά όπως γράφει ο ίδιος σε βιογραφικό του, που έδωσε μετά τον Εμφύλιο στο ΚΚΕ, μετά τη σύλληψή του κρατήθηκε δέκα ημέρες στο τμήμα μεταγωγών της Ασφάλειας στην Αθήνα και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στις φυλακές της Αμφισσας από τις οποίες απολύθηκε δέκα ημέρες αργότερα με το νόμο της κυβέρνησης Σοφούλη για την αποσυμφόρηση των φυλακών.
Αρχές του 1946 ο Χαρίλαος επέστρεψε στην Αθήνα, ανέλαβε ξανά υπηρεσία στα ΤΤΤ και φυσικά ενεργό πολιτική δράση από τις τάξεις του ΚΚΕ.
Στο βουνό βγήκε τον Νοέμβριο του 1946, όπως ο ίδιο γράφει στο βιογραφικό του. Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνεται και από έγγραφα που υπάρχουν στο φάκελό του στην Ασφάλεια.
Συγκεκριμένα, το Νοέμβριο του 1946 πήρε από την υπηρεσία όπου εργαζόταν κανονική άδεια ενός μήνα. Η άδεια αυτή όπως αναφέρουν τα έγγραφα, έληγε στις 3-2-194
Προφανώς αυτή η ημερομηνία αφορά τη λήξη του χρόνου κατά τον οποίο μπορούσε δικαιολογημένα και αδικαιολόγητα να απουσιάζει κάποιος από την εργασία του στο Δημόσιο.
Με το πέρας ετίθετο εκτός υπηρεσίας, δηλαδή απολυόταν και ενδεχομένως -λόγω των ιδιαίτερων ιστορικών συνθηκών, όπου οι κομμουνιστές και οι αριστεροί ήταν υπό διωγμόν- ενημερώνονταν οι αρμόδιες Αρχές.
Δεν γνωρίζουμε αν η υπηρεσία του ανέφερε την αδικαιολόγητη απουσία του στην Ασφάλεια. Το πιο πιθανό είναι πως όχι.
Η αναζήτηση ξεκίνησε ύστερα από αναφορά ενός αστυφύλακα ο οποίος έλεγε ότι στην περιοχή Δωρίδος -που ήταν και η ιδιαίτερη πατρίδα του- αρχηγός των ανταρτών ήταν ο Χαρίλαος.
Η αναφορά είχε και αρκετά μυθοπλαστικά στοιχεία, ότι ο Χαρίλαος παρατούσε το αντάρτικο και κατέβαινε συχνά στην Αθήνα για να πάρει τον μισθό του.
Παρ' όλα αυτά η πληροφορία ότι ήταν στο βουνό ήταν αρκετή για να ξεκινήσει η αναζήτηση του.
Την επομένη το υπουργείο Δημόσιας Τάξης έδωσε διαταγή να εξεταστούν τα όσα καταγγέλλονται στην αναφορά του αστυφύλακα.
Στις 9-3-1947 ο επικεφαλής της Υποδιεύθυνσης Γενικής Ασφαλείας Αθηνών Θ. Ρακιντζής έδωσε την εξής εντολή στον υπαστυνόμο Παπασπυρόπουλο: «Εξακριβώσατε παρακαλούμεν και αναφέρατε το ταχύτερον διεύθυνσιν κατοικίας του επικινδύνου κομμουνιστού ΦΛΩΡΑΚΗ Χαριλάου του Ιωάννου ετών 32, τηλεγραφητού Α' τεχνικού τμήματος Κεντρικού Τηλεγραφείου Αθηνών και εγγράψατε τούτον εις την κατάστασιν των υπό σύλληψιν».
Στις 13-3-1947 ο υπαστυνόμος Παπασπυρόπουλος στέλνει αναφορά στην υπηρεσία Πληροφοριών της ΥΓΑΑ όπου αναφέρει: «Δεν εξηκριβώθη η διεύθυνσις κατοικίας του Φλωράκη Χαρίλαου του Ιωάννου, υπαλλήλου Τ.Τ.Τ., διότι αυτός από μηνών απουσιάζει αυθαιρέτως εκ της υπηρεσίας του. Κατά παρασχεθείσας δε πληροφορίας ευρίσκεται εις τα βουνά μετά των ανταρτών».
Στις 12 Μάίου 1947 η Υπηρεσία Πληροφοριών της ΥΓΑΑ στέλνει το εξής ενημερωτικό σημείωμα στην Υποδιεύθυνση Χωροφυλακής Λιδωρικίου:
«Λαμβάνωμεν την τιμήν να γνωρίσωμεν υμίν, ότι καθ’ ας έχομεν θετικάς πληροφορίας, ο Τ.Τ.Τ. υπάλληλος, ΦΛΩΡΑΚΗΣ Χαρίλαος δρα εις την υμετέραν περιφέρειαν ως καπετάν “ΠΩΤΗΣ”.
Ούτος έλαβε κατά Νοέμβριον 1946 μηνιαίαν κανονικήν άδειαν, λήξασαν την 3 Φεβρουάριου 1947, πλην έκτοτε δεν έδωκε σημεία ζωής. Ούτος απελύθη ήδη υπό της υπηρεσίας του.
Αι πληροφορίαι μας φέρουσι τούτον ως δρώντα σοβαρώς εις περιοχήν Δωρίδος με έδραν το Κροκύλιον. Ο ανωτέρω επιδίδεται εις ληστείας ταχυδρομείων, κατά προτίμησιν δε απογυμνώνει τα Ταχυδρομικά Ταμιευτήρια και αφαιρεί και τα γραμματόσημα εισέτι.
Ως σύνδεσμος αυτού φέρεται ο εν Κροκυλίω Δ/ντής του Μονοπωλείου ΚΑΝΤΑΣ του οποίου ο ΦΛΩΡΑΚΗΣ τελευταίως εβάπτισε την θυγατέρα ονομάσας ταύτην Χρυσάνθην.
Είναι τύπος κοσμικός. Παρακαλούμεν εξετάσατε τας ανωτέρω πληροφορίας και παρακολουθήσατε την δράσιν του, γνωρίζοντες και ημίν σχετικώς, προς ενημέρωσιν του αρχείου μας».
Στη συνέχεια φτάνουν διάφορες αναφορές και πληροφορίες στην Ασφάλεια που επιβεβαιώνουν την αντάρτικη δράση του Χαρίλαου, ενώ, όταν δημιουργείται η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση στα βουνά, στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας της αναφέρεται ο Φλωράκης ως Αντισυνταγματάρχης Πεζικού του ΔΣΕ. Το φύλλο αυτό έφτασε στα χέρια της Ασφάλειας και καταγράφηκε η σχετική πληροφορία.
Σε όλο το υπόλοιπο διάστημα του Εμφυλίου η Ασφάλεια συγκεντρώνει στοιχεία για τον Χαρίλαο που αφορούν την αντάρτικη δράση του, καθώς και για τα συγγενικά του πρόσωπα και εκείνα που φέρονται να είχαν σχέση μαζί του.
Ακόμη, συγκεντρώνει τα άρθρα του στο περιοδικό του ΔΣΕ «Δημοκρατικός Στρατός» καθώς και διωκτικά έγγραφα εις βάρος του που συντάσσουν οι δικαστικές αρχές διαφόρων περιοχών.
Ο φάκελός του γενικά είναι φτωχός αναφορικά με τη στρατιωτική του δράση, ενώ δεν υπάρχουν στοιχεία σε αυτόν για μεγάλες στρατιωτικές επιχειρήσεις, όπως η κατάληψη της Καρδίτσας και του Καρπενησιού ή η δράση του με το επίλεκτο τμήμα στο οποίο ήταν επικεφαλής και το οποίο πέρασε τον Αύγουστο του 1949 στα μετόπισθεν του κυβερνητικού στρατού και βγήκε τελευταίο στην Αλβανία μετά την υποχώρηση του ΔΣΕ.
Εχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε πως αυτό το υλικό μαζί με εκτιμήσεις για τον Χαρίλαο ως στρατιωτικό ηγέτη του ΔΣΕ υπάρχουν στα αρχεία του Στρατού.
ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ
Μετά την υποχώρηση του ΔΣΕ και τη λήξη του εμφύλιου πολέμου, ο Χαρίλαος Φλωράκης πέρασε
στις Λαϊκές Δημοκρατίες και την ΕΣΣΔ.
Στην 5η Ολομέλεια, τον Ιανουάριο του 1949, είχε εκλεγεί αναπληρωματικό μέλος της Κ.Ε. του ΚΚΕ και στην 1η Ολομέλεια, μετά την 3η Συνδιάσκεψη (Οκτώβριος 1950), έγινε τακτικό μέλος της Κ.Ε.
Από τον Μάρτιο του 1950 ως τον Ιούλιο του 1953 σπούδασε στη Στρατιωτική Ακαδημία Φρούτζε της Μόσχας. Τη σχολή την τελείωσε με άριστα και στη διάρκεια των σπουδών του είχε τοποθετηθεί επικεφαλής των ξένων σπουδαστών.
Η Ασφάλεια στην Ελλάδα όλο αυτό το διάστημα συγκέντρωνε πληροφορίες γι’ αυτόν και την οικογένειά του και συμπλήρωνε τον φάκελό του με πλήθος εγγράφων, ανάμεσα στα οποία πολλά που αφορούσαν παραπομπές σε δίκες και ερημοδικίες.
Θα αναφερθούμε σε δύο θέματα από αυτή την περίοδο καθώς έχουν τη δική τους ξεχωριστή σημασία. Το ένα αφορά την ενεργοποίηση των διαδικασιών για τη δήμευση της περιουσίας του Χαρίλαου επειδή συμμετείχε στον ΔΣΕ. Το άλλο, τη στέρηση της ελληνικής ιθαγένειας.Η διαδικασία για τη δήμευση της περιουσίας του ξεκίνησε από μία αναφορά της Υποδιεύθυνσης Χωροφυλακής Καρδίτσας προς το υπουργείο Δημόσιας Τάξης και άλλες υπηρεσίες. Η αναφορά αυτή έλεγε ανάμεσα σε άλλα πως ο Χαρίλαος Φλωράκης «ευθύς μετά την Βάρκιζαν ως διοικητής Μεραρχίας ενήργησε μετά των τμημάτων του πλήθος επιθέσεων κατά αστικών κέντρων».
Στην ίδια αναφορά είχε προστεθεί από άλλη Αρχή με κόκκινο στυλό πως «κρίνεται λίαν επικίνδυνος Κομ/στής και από τα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ».
Στις 28-3-1950 η Διοίκηση Χωροφυλακής Καρδίτσας σε έγγραφό της προς την Υποδιεύθυνση Χωροφυλακής Καρδίτσας ανέφερε τα παρακάτω: «Κατόπιν της υπ' αριθ. 2/1488/2 από 17-12-49 αναφορά σας παραγγέλλομεν όπως υποβάλητε πρότασιν δημεύσεως της περιουσίας του Φλωράκη ή Γιώτη Χαρίλαου του Ιωάννου κατά τας διατάξεις του Μ. 1948 Ψηφίσματος μετά πιστοποιητικού προέδρου Κοινότητος ενημερώνοντας την περιουσιακήν του κατάστασιν».
Οντως, ο πρόεδρος της κοινότητας Ραχούλας Καρδίτσας -της γενέτειρας του Χαρίλαου- εξέδωσε πιστοποιητικό με ημερομηνία 4-5-1950. Το πιστοποιητικό έλεγε: «Ο πρόεδρος της Κοινότητας Ραχούλας πιστοποιεί εν γνώσει των συνεπειών του νόμου περί ψευδούς δηλώσεως ότι ο εκ της ημετέρας κοινότητος καταγόμενος Φλωράκης Χαρίλαος του Ιωάννου και της Στυλιανός φέρεται εγγεγραμμένος εν τω μητρώω της καθ’ ημάς κοινότητος δ' αύξ. Αριθ. 4 γεννήσεως 1914. Ούτος είναι άγαμος και δεν κατέχει ουδεμίαν κινητήν ή ακίνητον περιουσίαν. Εν τη θέσει Παληοζωγλόπι υπάρχει μία οικία αξίας ενός περίπου εκατομμυρίου ήτις ανήκει εις την μητέραν του Χαρίλαου Φλωράκη».
Ετσι μάλλον σταμάτησε οποιαδήποτε προσπάθεια δήμευσης της περιουσίας του, καθώς στον φάκελό του δεν υπάρχει κανένα άλλο έγγραφο που να μιλάει για περιουσιακά του στοιχεία καθώς δεν υπήρχαν.
Η διαδικασία αφαίρεσης της ελληνικής ιθαγένειας του X. Φλωράκη ξεκίνησε από τις ίδιες υπηρεσίες. Το τμήμα Εθνικής Ασφάλειας της Διεύθυνσης Χωροφυλακής Καρδίτσας στις 28 Μαρτίου
1951 έστειλε στην Υποδιεύθυνση Χωροφυλακής Καρδίτσας το παρακάτω έγγραφο:
«Αρχισυμμορίτης Φλωράκης ή Γιώτης Χαρίλαος του Ιωάννου, γεννηθείς εις Ραχούλαν το έτος 1914. Υποβάλατε πρότασιν κατά του εν περιλήψει στερήσεως της Ελληνικής του Ιθαγένειας κατά τας διατάξεις του ΛΖ Ψηφίσματος. Εξακριβώσατε και αναφέρατε το όνομα της μητρός αυτού».
Στις 27 Ιουλίου του 1951 συντάχθηκε το σχετικό έγγραφο το οποίο εστάλη για τα περαιτέρω προς τον πρόεδρο της Επιτροπής του ΛΖ Ψηφίσματος, αρεοπαγίτη Καλέλη Χρήστο. Το υπογράφουν οι τότε υπουργοί: Εξωτερικών Σ. Βενιζέλος, Δικαιοσύνης Γ. Μαύρος και Ν. Μπακόπουλος.
Το έγγραφο ήταν τυποποιημένο γιατί, προφανώς, το ίδιο χρησιμοποιούνταν για πλήθος περιπτώσεων αριστερών και κομμουνιστών (όχι μόνο ανταρτών) που λόγω της δράσης τους και των διώξεων είχαν καταφύγει στο εξωτερικό.
Τελικά, ο Χαρίλαος Φλωράκης αποστερήθηκε την ελληνική ιθαγένεια με το από 12-11-1952 Βασιλικό Διάταγμα το οποίο δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στο τεύχος Γ' της 25-11-1952.
ΠΑΡΑΝΟΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ - Η ΣΥΛΛΗΨΗ
Ο Χαρίλαος Φλωράκης ήρθε παράνομα στην Ελλάδα στις 5 Απριλίου του 1954. Δούλεψε στην παρανομία περίπου 3,5 μήνες και συνελήφθη στις 27 Ιουλίου του ίδιου έτους. Η αναφορά της σύλληψής του που συνέταξε η Ασφάλεια έχει ως εξής:
Εν Αθήναις σήμερον την 27ην του μηνός Ιουλίου του χιλιοστού εννεακοσιοστου πεντηκοστού τετάρτου έτους ημέραν της εβδομάδος Τρίτην και ώραν 22.15' ενώπιον εμού του αστυνόμου β' Αγγελάκου ΓΙαναγ. παρόντος και του υπαστυν. Λάμπρου Βασ. προσήχθη εις το αστυν. Κατ/μα της υποδ/νσεως Γενικής Ασφαλείας Αθηνών υπό του ανθ/μου Κοκκινάκη Λουκά και αστ/κων 1) Σωτηρόπουλου Κίμωνος 2) Ελευθερίου Γεωργίου και 3) Νικηφοράκη Μιχαήλ ο παρ’ αυτών συλληφθείς Φλωράκης Χαρίλαος του Ιωάννου και της Στυλιανής γεν. τω 1914 εις Ραχούλαν - Καρδίτσης τέως υπαλλήλου ΤΤΤ, κατοίκου Αθηνών αγνώστου διευθύνσεως, αποστερημένος της ελληνικής ιθαγένειας καθ’ ου υπάρχουν θετικαί πληροφορίαι ότι ειργάζετο εις τον παράνομον μηχανισμόν του ΚΚΕ.
Εξετάσας τούτον και πεισθείς ότι ουδεμία αμφιβολία υπάρχει ως προς την ταυτότητά του διέταξα την κράτησιν τούτου, ίνα μετά της σχηματισθησομένης δικογραφίας παραπεμφθή ενώπιον της αρμοδίας αρχής...»
Οταν συνελήφθη, ο Χαρίλαος βρέθηκε πάνω του η πλαστή ταυτότητα με την οποία κυκλοφορούσε και η οποία έφερε τα εξής στοιχεία: «Επώνυμο: Παπαδημητρίου. Ονομα: Γρηγόριος. Ονομα πατρός: Ιωάνης (σ.σ.: με ένα «ν»). Ονομα μητρός: Στυλιανή. Το γένος: Λιανού».
Η ταυτότητα έδειχνε να είχε εκδοθεί στην Αθήνα από το Β' Αστυνομικό Τμήμα και η φωτογραφία ήταν του Χαρίλαου, χωρίς κάποιο στοιχείο μεταμφίεσης (μουστάκι, αλλαγή στο χτένισμα κ.λπ.).
Με άλλα λόγια, δηλαδή, ήταν μια ταυτότητα που, από τις ανορθογραφίες, μπορούσε εύκολα να εντοπιστεί ως πλαστή ή να κινήσει υποψίες στα αστυνομικά όργανα για βαθύτερο έλεγχο.
Η σύλληψη του Χαρίλαου κρατήθηκε μυστική από τις Αρχές 36 ημέρες. Ανακοινώθηκε επίσημα στις 3 Σεπτεμβρίου 1954 από τον πρωθυπουργό της χώρας Στρατάρχη Αλ. Παπάγο ως βαρυσήμαντο γεγονός και η μεγαλύτερη επιτυχία από το τέλος του Εμφυλίου, με μεγάλη σημασία όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για την ατλαντική συμμαχία:
«Η Ελληνική Κυβέρνησις ευρίσκεται εις την ευχάριστον θέσιν να ανακοινώσει προς τον Ελληνικό Λαόν και τον Ελεύθερον Κόσμον την μεγαλυτέρα επιτυχίαν του Ελληνικού Κράτους εις τον αγώνα το εναντίον του Κομμουνισμού, από το τέλος του συμμοριακού πολέμου μέχρι σήμερον. Πρόκειται περί της αποδιοργανώσεως του παρανόμου ΚΚΕ και τη ανακαλύψεως του δικτύου κατασκοπείας και πληροφοριών του Διεθνούς και Ελληνικού Κομμουνισμού, του οργανωθέντος εν Ελλάδι εις βάρος αυτής των Βαλκανικών συμμάχων της και των συμμαχικών κρατών-μελών του ΝΑΤΟ. [...]
Είναι δε χαρακτηριστικόν το γεγονός ότι επικεφαλής των εισελθόντω εκ του Σιδηρού Παραπετάσματος νέων στελεχών του ΚΚΕ εις την Ελλάδα, ευρίσκετο ο συλληφθεί υπό οργάνων της Γενικής Ασφαλείας Αθηνών “Υποστράτηγος” των Συμμοριτών Χαρίλαος Φλωράκη ή “Καπετάν Γιώτης” πρώην τηλεγραφητής, ειδικός εις την οργάνωσιν δικτύων κατασκοπείας, πληροφοριών και δολιοφθορών, μετεκπαιδευθείς προ τη εισόδου του εις την Ελλάδα εις τα ζητήματα της κατασκοπείας, εις την Στρατιωτικήν και Πολιτικήν Ακαδημίαν της Μόσχας».
Την επομένη, 4 Σεπτεμβρίου, δηλώσεις για τι θέμα έκαναν ο υφυπουργός Εσωτερικών Βάσσος Βραχνός και οι αστυνομικές αρχές.
Ο διοικητής τη Γενικής Ασφάλειας Αθηνών Θ. Ρακιντζής δήλωσε μάλιστα για τη σύλληψη του X. Φλωράκη ότι «έχει πολύ μεγαλυτέραν σημασίαν από την του Μπελογιάννη. Διότι ενώ ο δεύτερος ήτο ταγματάρχης τω συμμοριτών ο συλληφθείς ήτο υποστράτηγος».
Σύμφωνα με τις επίσημες ανακοινώσεις των Αρχών, μαζί με τον X. Φλωράκη γνωστοποιήθηκε και η σύλληψη άλλων 87 κομμουνιστών εκ των οποίων σπουδαιότεροι θεωρούνταν οι παρακάτω: Κυριάκος Τσακίρης, Λεωνίδας Τζεφρώνης, Γρηγόρη Λιόλιος, Σταύρος Καρράς και Δημήτρης Δάλλας.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε υπόψη, το άρθρο αυτό -με τίτλο «Καμιά τρομοκρατία και συκοφαντία δεν σταματά τους Κουκουέδες»- εκφωνήθηκε δύο φορές: στις 3-9-1954, ανήμερα των δηλώσεων Παπάγου, και την επομένη στην εκπομπή «Το Φροντιστήριο του Αγωνιστή».
Από το περιεχόμενό του φαίνεται ότι γράφτηκε όταν έγινε γνωστό ότι υπήρχαν συλλήψεις αλλά πριν γίνουν οι επίσημες ανακοινώσεις της κυβέρνησης και των αστυνομικών αρχών.
Ο Ζαχαριάδης εκτιμά ότι οι διώξεις και αυτός ο αντικομουνιστικός πυρετός ήταν απόρροια της συνεργασίας της κυβέρνησης Παπάγου και των Αμερικανών, με διπλό στόχο η κυβέρνηση να αποπροσανατολίσει τον λαό από τα προβλήματα που του δημιουργούσε η πολιτική της, η ίδια να βρει διέξοδο στα πολιτικά της προβλήματα και οι Αμερικανοί να δικαιώσουν και να προωθήσουν τη φιλοπόλεμη πολιτική τους υπονομεύοντας διεθνώς το φιλειρηνικό κίνημα.
Ο Χαρίλαος έμεινε στην Ασφάλεια ως τον Νοέμβριο του 1954. Η φρούρησή του ήταν αυστηρότατη. Ακόμα και τα πιο απλά σημειώματα προς τους οικείους του φαίνεται συχνά να παρακρατούνταν από την Ασφάλεια.
Ετσι, στον φάκελό του βρίσκονται ορισμένα από αυτά όπως: «Παρακαλώ πιο λίγο φαγητό δίχως σάλτσες. Πιο πολλά φρούτα. Ευχαριστώ Χαρίλαος».
Η ημερομηνία που έχει βάλει η Ασφάλεια σ’ αυτό το σημείωμα είναι 16/10/54. Υπάρχει κι ένα δεύτερο: «Παρακαλώ το φαγητό είναι πολύ σε ποσότητα. Στείλτε πιο λίγο. Ψωμί 1/2 οκά. Φρούτα όχι παραπάνω από 300 δράμια. Γιαούρτι δεν θέλω. Αγοράζω από εδώ. Σαλάτες μην στέλνετε. Οταν στέλνετε αυγά να είναι μελάτα. Οχι σαλάτα ή τηγανητά. Ευχαριστώ Χαρίλαος». Ημερομηνία 19-10-54.
ΤΙΣ ΦΥΛΑΚΕΣ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ
Στο σχετικό έγγραφο της μεταγωγής του, με ημερομηνία 17-11-1954, η Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφαλείας Αθηνών σημείωνε ανάμεσα σε άλλα: «Ο ανωτέρω ΦΛΩΡΑΚΗΣ είναι άκρως επικίνδυνος και ύποπτος αποδράσεως, διατελέσας υποστράτηγος των συμμοριτών και μέλος του ενταύθα κλιμακίου του Π.Γ. του ΚΚΕ, δέον να ληφθώσιν όλως εξαιρετικά μέτρα ασφαλείας κατά την μεταγωγήν και φυλάκισίν του. Ούτος εισήλθε λάθρα από πολλού χρόνου εκ των χωρών του σιδηρού παραπετάσματος διά την ανασυγκρότησιν του κατασκοπευτικού δικτύου του ΚΚΕ».
Ενα επόμενο σημείωμα της ΥΓΑΑ προς το Τμήμα Ασφαλείας της Κέρκυρας, με ημερομηνία 6-1-1955, ανέφερε: «Εχομεν την τιμήν να γνωρίσωμεν υμίν ότι εις τας αυτόθι φυλακάς μετήχθη και κρατείται ο ΦΛΩΡΑΚΗΣ ή ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΙΩΤΗΣ ΧΑΡΙΛΑΟΣ του Ιωάννου και της Στυλιανής, γεν. τω 1914 εις Ραχούλαν Καρδίτσης, υποστράτηγος των συμμοριτών και Αρχηγός του ενταύθα κλιμακίου του Π.Γ. της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε., κατηγορούμενος επί κατασκοπεία.
Υπό την ιδιότητά του ταύτην διεχειρίζετο μεγάλα χρηματικά ποσά του Κ.Κ.Ε. κατευθύνων συγχρόνως και την κατασκοπευτικήν οργάνωσιν. Επειδή ούτος θα επιχειρήση ασφαλώς να επικοινωνήση με έμπιστα εις αυτόν πρόσωπα, παρακαλούμεν όπως εν συνεννοήσει μετά της Διευθύνσεως των αυτόθι φυλακών, ελέγχητε τα πρόσωπα, τα οποία θα τον επισκεφθώσι, την αλληλογραφίαν του, εν γένει δε επιτηρήτε τούτον, γνωρίζοντες και ημίν σχετικώς».
Οντως όλα αυτά τηρήθηκαν λεπτομερώς. Η Ασφάλεια της Κέρκυρας σε συνεργασία με τη διεύθυνση των φυλακών παρακρατούσε ή υπέκλεπτε την αλληλογραφία του X. Φλωράκη, ενώ κατέγραφε όλες τις κινήσεις αυτών που τον επισκέπτονταν.
Παραθέτουμε ένα από τα πολλά αποδεικτικά στοιχεία που υπάρχουν στον φάκελό του. Πρόκειται για αναφορά της Ασφάλειας Κέρκυρας προς την ΥΓΑΑ με ημερομηνία 4-3-1955:
«Κατόπιν της από 6.1.1955 υπ’ αριθ. 1189 Φ 22222 Διαταγής Υμών, λαμβάνομεν την τιμήν ν’ αναφέρωμεν περί του εν περιλήψει τα κάτωθι: Αφ’ ης ούτος μετήχθη εις τας ενταύθα Φυλακάς τον επεσκέφθη μέχρι τούδε δις ο αυτόθι διαμένων αδελφός του ΦΛΩΡΑΚΗΣ Λάμπρος, δικηγόρος, όστις και τον έφερεν εις επαφήν μετά του ενταύθα Δικηγόρου ΖΟΥΠΑΝΟΥ Σπυρίδωνος, Εθνικόφρονος, ιδεολογικός τοποθετούμενου εις το κόμμα των Φιλελευθέρων, όστις και επανειλημμένως επεσκέφθη αυτόν εις τας Φύλακας.
Επίσης την 9.2.1955 αφίχθη ενταύθα αεροπορικώς εξ Αθηνών ο παρ’ Αρείω Πάγω δικηγόρος ΓΑΛΕΟΣ Μηνάς, όστις εκτός του ΦΛΩΡΑΚΗ, επεσκέφθη και τους εις τας αυτός Φυλακής συγκρατουμένους καταδίκους, ΖΑΧΑΡΑΤΟΝ Μιλτιάδην, ΑΜΠΑΤΙΕΛΟΝ Αντώνιον, ΚΕΠΕΣΗΝ Νικόλαον, ΤΙΜΟΓΙΑΝΝΑΚΗΝ Παναγιώτην, ΒΑΡΒΑΡΕΣΟΝ Δημήτρίον, ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΝ Δημήτριον, ΚΑΡΡΑΝ Νικόλαον, ΜΑΡΙΟΛΗΝ Κούλην, ΣΤΑΥΡΟΥ Απόστολον, ΣΕΝΤΕΡΗΝ Αχιλλέαν και ΜΠΕΝΑΝ Δημήτριον, υπό την ιδιότητά του ως δικηγόρου.
Αλληλογραφίαν μέχρι τούδε διεπιστώθη ότι μόνον μετά του αδελφού του και της μητρός του έχει, ήτις ουδέν το ύποπτον παρουσιάζει. Ούτος την 25.2.1955 μετήχθη εις Λάρισαν προκειμένου να δικασθή δ' εγκληματικής πράξεις [..,]».
ΣΩΡΕΙΑ ΔΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΔΙΩΞΕΩΝ
Μέσα στο 1955 ο Χαρίλαος πέρασε από πλήθος δικών σε Λάρισα, Λευκάδα, Γιάννενα, Πύργο Ηλείας, Λαμία.
Στη Λάρισα δικάστηκε δυο φορές, τον Μάρτιο και τον Απρίλιο. Δύο, επίσης δίκες πέρασε στη Λευκάδα, τον Μάιο και τον Ιούνιο. Τον Ιούνιο του 1955 δικάστηκε επίσης στον Πύργο Ηλείας.
Στη συνέχεια, από τον Ιούλιο του 1955 ώς τον Απρίλιο του 1956, σύρθηκε σε δέκα δίκες: τέσσερις στη Λαμία, δύο στην Αρτα, δύο στην Πρέβεζα και δύο στα Ιωάννινα. Ακολούθησαν και ορισμένες δίκες τα επόμενα χρόνια.
Στη δίκη αυτή είχαν παραπεμφθεί συνολικά 50 κατηγορούμενοι. Οκτώ, όμως, από τους κατηγορούμενους είχαν αποδράσει στο παρελθόν από τις φυλακές των Βούρλων και έκτοτε δεν είχαν συλληφθεί, με αποτέλεσμα η δίκη τους να διαχωριστεί.
Η δίκη των 42 ξεκίνησε στις 26 Απριλίου του 1960 και ολοκληρώθηκε με την έκδοση της απόφασης στις 20 Μαΐου του ίδιου έτους. Μαζί με τον Φλωράκη δικάστηκαν επίσης οι Κώστας Λουλές, Δημήτρης Δάλλας, Κυριάκος Τσακίρης, Γιώργος Κουτρούκης, Πολυξένη Χρυσοχοΐδου, Περικλής Ροδάκης, Β. Βαρδινογιάννης κ.ά.
Ο Χαρίλαος Φλωράκης απολογήθηκε στο δικαστήριο στις 9-5-1960 και με τα πρώτα λόγια που είπε γελοιοποίησε εντελώς το κατηγορητήριο:
Στα τελευταία 10 χρόνια έγιναν τόσες πολλές δίκες εναντίον Ελλήνων πολιτών, πάντα της ιδίας πολιτικής παρατάξεως, που μπορεί να πει κανείς ότι οι κατηγορίες αυτές αποτελούν συστατικό στοιχείο της πολιτικής ζωής του τόπου μας. Αλλά το φαινόμενο παίρνει γενικότερη σημασία που αγγίζει τα εθνικά όρια.
Ευλόγως, μ’ αυτές τις ομαδικές δίκες μπορεί να δημιουργηθεί το ερώτημα: Μα τι συμβαίνει επιτέλους στην Ελλάδα; Υπάρχουν τόσοι πολλοί κατάσκοποι;
Ενας αντικειμενικός παρατηρητής θα σημειώσει πρώτα πρώτα ότι το κατηγορητήριο είναι πανομοιότυπο με των προηγουμένων δικών, ότι οι κατηγορούμενοι είναι πάντα οπαδοί, μέλη και στελέχη του ίδιου κόμματος, του ΚΚΕ, ότι μάρτυρες είναι πάντα οι ίδιοι, αστυνομικά όργανα της διώξεως κομμουνισμού».
Δύο ημέρες αργότερα, στις 11-5-1960 αγόρευσε ο βασιλικός επίτροπος ο οποίος, προς έκπληξη όλων, πρότεινε θανατική καταδίκη για τους X. Φλωράκη, Κ. Λουλέ, Δ. Δάλλα, Γ. Κουτρούκη και Κ. Τσακίρη.
Η απόφαση του δικαστηρίου που ανακοινώθηκε στις 20 Μάίου καταδίκαζε σε ισόβια κάθειρξη τους προαναφερόμενους και την Πολυξένη Χρυσοχοΐδου.
Στον φάκελο του Φλωράκη υπάρχουν ελάχιστα έγγραφα γύρω από τη δίκη - κυρίως δημοσιεύματα και η δικαστική απόφαση. Φτωχός είναι ο φάκελος σε έγγραφα και για το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960. Υπάρχουν δημοσιεύματα, υπομνήματα κρατουμένων στις φυλακές της Αίγινας όπου έχει μεταφερθεί ο X. Φλωράκης, πληροφοριακά σημειώματα για μέλη της οικογένειάς του και έγγραφα υπηρεσιών που ζητούν πληροφορίες γι’ αυτόν.
Η ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΦΥΛΑΚΙΣΗ
Ο Χαρίλαος Φλωράκης αποφυλακίστηκε από τις φυλακές Αίγινας στις 20 Απριλίου 1966 με την απόφαση 29/23317/20.4.1966 του τότε υπουργού Δικαιοσύνης της κυβέρνησης των λεγάμενων αποστατών Κ. Στεφανάκη.
Με την ίδια απόφαση αποφυλακίστηκαν επίσης άλλοι εννέα κρατούμενοι κομμουνιστές: οι Μήτσος Δάλλας, Ελλη Ερυθριάδου, Ρούλα Κουκούλου, Γιώργος Κουτρούκης, Κώστας Λουλές, Αύρα Παρτσαλίδου, Κώστας Τριανταφύλλου, Κυριάκος Τσακίρης και Πολυξένη Χρυσοχοΐδου.
Η αποφυλάκιση περιελάμβανε αυστηρούς περιοριστικούς όρους: απαγόρευση αποδημίας από τη χώρα και υποχρεωτική παρουσία στο αστυνομικό τμήμα ανά 15νθήμερο για πέντε χρόνια.
Μία από τις πρώτες ενέργειες του X. Φλωράκη, από τη στιγμή που αποφυλακίστηκε, ήταν με αίτησή του στις 11-5-1966 να ζητήσει να του αποδοθεί και πάλι η ελληνική ιθαγένεια, κάτι που το καθεστώς του το αρνήθηκε. Το σκεπτικό της άρνησης έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Περιέχεται σε έγγραφο της ΥΓΑΑ προς το υπουργείο Δημόσιας Τάξης με ημερομηνία 6-10-1966. Το παραθέτουμε:
«Λαμβάνομεν την τιμήν, εις εκτέλεσιν της ύπερθεν Υμετέρας να υποβάλωμεν συνημμένως την υπ’ αριθ. 4266-0/620 από 18-5-66 Δ/γήν του Υπουργείου Εσωτερικών -Δ/νσις Ιθαγένειας- μετά της εν αυτή συνημμένης από 11-5-66 αιτήσεως του εν θέματι, περί ανακτήσεως της Ελληνικής Ιθαγένειας και να αναφέρωμεν τα κάτωθι:
- Ως προς την κατά το παρελθόν αντεθνικήν δράσιν τούτου, σχετ. το υπ’ αριθ. 54067 Κ.Α.Ε.Α,
- Ούτος, δυνάμει της υπ’ αριθ. 29/20-4-66 αποφάσεως του κ. επί της Δικαιοσύνης Υπουργού, την 20-4-66 απελύθη των Φυλακών Αιγίνης ένθα εξέτιε ποινήν ισοβίου καθείρξεως, μετατραπείσαν εις 20ετήν κάθειρξιν κατ’ εφαρμογήν του Ν. 4496/66, καταδικασθείς εις ταύτην διά την εν τω ως είρηται ΚΑΕΑ αναφερομένην αντεθνικήν δράσιν του.
- Από της αποφυλακίσεώς του και μέχρι σήμερον κατ’ ουδέν ούτος απέστη των εαυτού αντεθνικών πεποιθήσεων.
- Εξακολουθεί, καθ’ ας έχει η Υπηρεσία μας ασφαλείς πληροφορίας, να κατέχη το ηγετικόν πόστον του μέλους της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε.
- Τυγχάνει πράκτωρ του Διεθνούς Κομμουνισμού έχων αποβάλει παν ίχνος Ελληνικής συνειδήσεως.
Εκ της γενομένης αυτού παρακολουθήσεως και εκ συγκεντρωθεισών πληροφοριών της Υπηρεσίας μας, προκύπτει ότι αναπτύσσει έντονον δραστηριότητα διά την ανασυγκρότησιν, επί νέων βάσεων, του παρανόμου μηχανισμού του Κ.Κ.Ε. εν Ελλάδι, επί τω σκοπώ της αναλήψεως, εν δεδομένη στιγμή, δράσεως προς ανατροπήν της καθεστηκυίας τάξεως και του κρατούντος πολιτεύματος.
Προς τον σκοπόν τούτον λαμβάνει μέρος εις μυστικάς κομματικάς συσκέψεις μετ’ άλλων αποφυλακισθέντων ηγετικών στελεχών του Κ.Κ.Ε., καθ’ ας λαμβάνονται αποφάσεις επί μορφής και τρόπου ανασυγκροτήσεως και οργανώσεως του παρανόμου μηχανισμού του Κ.Κ.Ε.
- Η εκ μέρους του υποβολή αιτήσεως προς ανάκτησιν της Ελληνικής Ιθαγένειας ευρίσκεται, εν σχεδίω καταστρωθέντι προς απόκτησιν νομίμου ερείσματος και καλύμματος των κινήσεων και ενεργειών αυτού.
- Ούτος σήμερον ουδέν βιοποριστικόν επάγγελμα ασκεί, τυγχάνων επαγγελματικόν κομματικόν στέλεχος, αμείβεται υπό του Κ.Κ.Ε.
- Η εκ των φυλακών απόλυσίς του έσχε τας πλέον δυσμενείς εντυπώσεις μεταξύ του κοινού και μόνον τα σχέδια του ΚΚΕ εξυπηρέτησεν.
Κατόπιν των ανωτέρω δεν συνηγορούμεν διά την ανάκτησιν παρ’ αυτού της Ελληνικής Ιθαγένειας, ην απεστερήθη δυνάμει του από 12/11/52 Β.Δ., δημ. εις το υπ’ αριθ. 284 Φ.Ε.Κ. της 25-11-52.
Επί τούτοις αναφέρομεν ότι τυχόν αντίθετος περίπτωσις ήθελεν αποτελέσει ου μόνον πράξιν επίζημίαν διά την Ασφάλειαν και τα Εθνικά συμφέροντα της Χώρας, αλλά και κακόν προηγούμενος καθ’ όσον, ως ανωτέρω ετονίσθη, η εκ μέρους τούτου προσπάθεια προς ανάκτησιν της Ελληνικής Ιθαγένειας αποτελεί μέρος του όλου σχεδίου διά την πολιτικήν αποκατάστασιν των αποφυλακισθέντων ηγετικών στελεχών του Κ.Κ.Ε».
Πολιτικά -με δεδομένο ότι το ΚΚΕ είχε διαλύσει από το 1958 τις παράνομες κομματικές οργανώσεις του-, ο Χαρίλαος Φλωράκης, στο λίγο διάστημα που έμεινε ελεύθερος, δραστηριοποιήθηκε στην ΕΔΑ και αξιοποιήθηκε, ως επικεφαλής, στο Οργανωτικό της Γραφείο.
Η ΧΟΥΝΤΑ
Το βράδυ που εκδηλώθηκε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, ο Χαρίλαος συνελήφθη αμέσως, όπως τα περισσότερα στελέχη της Αριστερός, καθώς υπήρχε ένας εφησυχασμός στις γραμμές της ότι το πραξικόπημα δεν θα γινόταν εκείνο το διάστημα, αλλά ενδεχομένως αργότερα.
Στη διάρκεια της χούντας, ο Χαρίλαος εκτοπίστηκε αρχικά στα Γιούρα και στη συνέχεια στη Λέρο (Παρθένι και Λακκί).
Αρχές του 1971 τον μετέφεραν στον Ωρωπό και τον Απρίλιο του ίδιου έτους τον ξάνάστειλαν στη Λέρο. Εκεί έμεινε ως τα τέλη του ίδιου έτους, οπότε και αποφυλακίστηκε με περιοριστικούς όρους.
Η διάσπαση του ΚΚΕ στη 12η Ολομέλεια της Κ.Ε. του κόμματος (5-15 Φεβρουάριου του 1968) τον βρήκε στην εξορία. Για την ακρίβεια, η στιγμή της διάσπασης τον βρήκε στο νοσοκομείο «Αγιος Παύλος».
Στον φάκελό του στην Ασφάλεια καταγράφεται με απόλυτη ακρίβεια και με πλήθος στοιχείων ότι από την αρχή του εκτοπισμού του ήρθε αντιμέτωπος με διάφορα προβλήματα υγείας. Το πιο σοβαρό ήταν ότι υπέστη οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου.
Παρ' όλα αυτά η πολιτική δραστηριότητά του από την εξορία δεν διακόπηκε. Υπέγραφε υπομνήματα διαμαρτυρίας μαζί με άλλους εξόριστους εναντίον του δικτατορικού καθεστώτος, αλλά και μόνος του.
Για παράδειγμα, έδωσε στις Αρχές προσωπική διαμαρτυρία για το σχέδιο συντάγματος και το δημοψήφισμα που οργάνωσε το δικτατορικό καθεστώς σε μια προσπάθεια να νομιμοποιηθεί στα μάτια της εγχώριας και διεθνούς κοινής γνώμης.
Συγκεκριμένα, στις 27-9-1968 έστειλε από το Παρθένι της Λέρου το παρακάτω υπόμνημα προς το υπουργείο Δημόσιας Τάξης:
Χαρίλαος Φλωράκης Παρθένι Λέρου 27-11-1968»
Αναφέραμε ότι αρχές του 1971 ο Χαρίλαος Φλωράκης μεταφέρθηκε από τη Λέρο στον Ωρωπό και τον Απρίλιο του 1971 τον ξανάστειλαν στη Λέρο. Οι αλλαγές στον τόπο κράτησης δεν γίνονταν ποτέ τυχαία. Κατά κανόνα είχαν πολιτική σκοπιμότητα.
Τη μεταγωγή του Χαρίλαου στον Ωρωπό την είχε ζητήσει, από τις 24 Ιουνίου του 1970, η Διεύθυνση Χωροφυλακής Παρθενίου Λέρου, με έγγραφό της προς το υπουργείο Δημόσιας Τάξης. Ας δούμε με ποιο σκεπτικό:
1. -Ούτος από της αφίξεώς του εις το ημέτερον Στρατόπεδον έχει επιδείξει σκληρήν γραμμήν και θρησκευτικήν προσήλωσιν εις τας αποφάσεις των 12ης και 14ης Ολομελειών της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε.
2. -Είναι άτομον ισχυρού χαρακτήρος, μεγάλης επιβολής και επιρροής επί των λοιπών συγκρατουμένων του, παρ’ ων απολαμβάνει μεγίστης κομ/ κής εκτιμήσεως.
3. -Ενεκα της πλούσιας αντεθνικής του δράσεως και της επιστημονικής μαρξιστικής μορφώσεώς του συγκεντρώνει σεβασμόν των μελών της εν τω Στρατοπέδω Κολιγιαννικής φατρίας, της οποίας τυγχάνει “Αρχηγός”.
4. -Είναι ο κυριότερος παράγων συνοχής των μελών της φατρίας ταύτης, αιτείται η γνώμη του εις παν αναφυόμενον ζήτημα και η εκάστοτε συμβουλή έχει αποφασιστικήν σημασίαν.
5. -Ενεκα του κύρους και της συνωμοτικής ικανότητάς του αποτελεί το μεγαλύτερον εμπόδιον εις τας προσπάθειας της Διοικήσεως ημών προς απόσπασιν μελών της Κολιγιαννικής φατρίας και ένταξίν των εις λοιπάς ασθενεστέρας εις αριθμόν φατρίας του Στρατοπέδου.
6. -Η Αλλαγή του τόπου εκτοπίσεως τούτου θα επέφερεν αναστάτωσιν μεταξύ των μελών της Κολιγιαννικής φατρίας και σύγχισιν μεταξύ των λοιπών ηγετικών στελεχών της φατρίας ταύτης (ΛΟΥΛΕ - ΚΕΠΕΣΗ - ΤΡΙΚΑΛΙΝΟΥ).
7. -Με την αποχώρησιν τούτου θέλει αναφυή φόβος και αίσθημα δειλίας εις τα παραμένοντα ηγετικά στελέχη της φατρίας ταύτης, τα όποια δεν θα αποτολμήσουν έντονον κομματικήν δραστηριότητα εντός του Στρατοπέδου, ίνα αποφύγουν τυχόν και ιδικήν των μετάθεσιν εις έτερον στρατόπεδον.
8. -Κατόπιν των ανωτέρω η υπηρεσία μου προτείνει την μεταφοράν τούτου εις το Στρατόπεδον ΣΚΑΛΑΣ ΩΡΩΠΟΥ ένθα λόγω του μικρού αριθμού των εκείθε εκτοπισμένων, ούτος δεν θα έχει περιθώρια κομματικής δραστηριότητος δι’ ο, εφόσον και υμείς συμφωνείτε, διατάξητε την αλλαγήν ταύτην».
Οι υπηρεσίες που γνωμοδότησαν απέρριψαν τη μεταγωγή στη συγκεκριμένη συγκυρία θεωρώντας ότι δεν θα άλλαζε κάτι στο στρατόπεδο Παρθενίου Αέρου, αλλά θα δημιουργούσε προβλήματα στο Στρατόπεδο της Σκάλας Ωρωπού, καθώς ο Χαρίλαος θα μπορούσε να λειτουργήσει ως πόλος συσπείρωσης των εκεί κρατουμένων.
Γιατί τελικά έγινε η μεταγωγή του στον Ωρωπό στις αρχές του 1970 δεν το γνωρίζουμε. Οφείλουμε, όμως, να αναφέρουμε ότι, με βάση τη σχετική απόφαση που εκδόθηκε στα τέλη του 1970, δεν μετήχθη μόνον ο Χαρίλαος στον Ωρωπό, αλλά συνολικά 66 πολιτικοί κρατούμενοι απ’ όλες τις τάσεις του διασπασμένου ΚΚΕ.
Ταυτόχρονα έγινε μεταγωγή στο ίδιο στρατόπεδο και τεσσάρων κρατουμένων από το Λακκί Λερού.
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΑΦΥΓΗ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ
Ο Χαρίλαος Φλωράκης απελευθερώθηκε με περιοριστικούς όρους με απόφαση (18-12-1971) του υπουργού Δημόσιας Τάξης της χούντας. Η απόφαση αυτή προέβλεπε τη διακοπή εκτόπισης
για συνολικά 58 πολιτικούς κρατούμενους απ’ όλη την Ελλάδα, όλων των αριστερών πολιτικών αποχρώσεων.
Για παράδειγμα, από τη Λέρο μαζί με τον Χαρίλαο Φλωράκη απελευθερώθηκε ο Λευτέρης Βουτσάς, ηγετικό στέλεχος του μετέπειτα ΚΚΕ Εσωτερικού, και ο Γιάννης Χοτζέας, ηγετικό στέλεχος του μαοϊκού χώρου.
Από τη Λέρο, ο Χαρίλαος αναχώρησε για την Αθήνα με το ατμόπλοιο «ΜΙΜΙΚΑ» στις 21-12-1971. Αμέσως μετά την απόλυσή του στις 19-1-1972 υπέβαλε εκ νέου αίτημα στο υπουργείο Εσωτερικών για την ανάκτηση της ελληνικής ιθαγένειας.
Η αίτηση, όπως ήταν αναμενόμενο, απορρίφθηκε καθώς οι Αρχές χαρακτήριζαν τον Χαρίλαο αμετανόητο κομμουνιστή και ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ.
Στους περιοριστικούς όρους που προέβλεπε η διακοπή εκτόπισης του X. Φλωράκη ήταν να δίνει κατά τακτά χρονικά διαστήματα το «παρών» στο αστυνομικό τμήμα της περιοχής όπου διέμενε. Ομως, πέραν αυτού, υπήρχαν και οι έκτακτες κλήσεις από την Ασφάλεια, όπως έγινε στις 4-3-1972.
Για τα όσα συνέβησαν τη συγκεκριμένη ημερομηνία παραθέτουμε την αναφορά του Λ' Παραρτήματος Ασφαλείας (το οποίο είχε υπό την ευθύνη του τον Χαρίλαο καθώς αυτός έμενε στην οδό Λαρίσης 56) προς την Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφαλείας:
«Λαμβάνομεν την τιμήν, εις εκτέλεσιν της ύπερθεν σχετικής Υμών, να αναφέρωμεν ότι ο ανωτέρω εγκατεστάθη εις την ώς άνω δ/νσιν και διαμένει εις τον δεύτερον όροφον της εις την δ/νσιν ταύτην οικία άνευ μελών οικογένειας, από μηνός Δεκεμβρίου 1971 μέχρι σήμερον.
Κατά συλλεγείσας πληροφορίας, ενταύθα δεν παρουσίασεν εμφανή κομμουνιστικήν δραστηριότητα.
Την 4-3-72 εκαλέσαμεν αυτόν εις το Παρ/μα και κατά την διαλογικήν συζήτησιν, την οποίαν είχεν ο υποφαινόμενος μετ’ αυτού, ούτος ετήρησεν προκλητική και πείσμονα συμπεριφοράν.
Ηρνήθη κατ’ αρχήν πεισμόνως ίνα παράσχη ημίν πληροφορίας σχέσιν εχούσας με την διαμονήν αυτού από 1940 μέχρι σήμερον.
Εν τη επιμονή μας όμως εις τόνον προκλητικόν είπεν ότι από 1940-1942 δεν ενθυμείται εις ποιαν δ/νσιν διέμενεν.
Από 1942-1949 εδήλωσεν ότι υπηρέτει εις τον Ε.Λ.Α.Σ. και από 1949-1954 ετέλει εν παρανομία.
Από 1954 μέχρι των αρχών του έτους 1967 ευρίσκετο εις φυλακάς. Περαιτέρω είπεν, ότι από αρχάς 1967 μέχρι 21-4-1967 διέμενεν εις Αθήνας και εις την οικίαν συγγενούς του, αρνηθείς ίνα δηλώση την δ/νσιν της οικίας του συγγενούς του αυτού και τα στοιχεία τούτου.
Εν συνεχεία είπεν, συνελήφθη υπό του Παττακού και εστάλη εις εξορίαν μέχρι των παραμονών των Χριστουγέννων 1971.
Πέραν των ανωτέρω ηρνήθη πάσαν συζήτησιν, περί της όλης αντεθνικής και εγκληματικής δραστηριότητος του Κ.Κ.Ε.-Ε.Δ.Α. και εδήλωσεν ότι εις πάσαν του λοιπού ημετέραν κλήσιν εις το Παρ/μα δεν θα συμμορφωθή, θεωρών τας ενεργείας μας παρανόμους.
Πρόκειται περί κομμουνιστού εμμένοντος μετά φανατισμού εις τας κομμουνιστικός του πεποιθήσεις και διακειμένου εχθρικώς προς τας αρχάς της πολιτείας.
Ενετάξαμεν αυτόν εις τας καταστάσεις Γ' κατηγορίας ημετέρας περιοχής και παρακολουθούμεν αυτόν κατά τα διατεταγμένα.
Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΡΔΑΤΟΣ ΥΠΑΣΤΥΝΟΜΟΣ Α»
Η μνηστή και μετέπειτα σύζυγός του Μάγδα Αναγνωστάκη αλλά και ο αδελφός του Λάμπρος Φλωράκης καλούνται από τις Αρχές και καταθέτουν ότι -όπως ο ίδιος τους είχε πει- θα πήγαινε ταξίδι στη Θεσσαλονίκη.
Στις 21-11-1972 η Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφαλείας ενημερώνει το υπουργείο Δημόσιας Τάξης ότι από το δεύτερο δεκαήμερο του Οκτωβρίου οι Χαρίλαος Φλωράκης, Κώστας Λουλές και Ρούλα Κουκούλου εξαφανίστηκαν από τις οικίες τους.
Η Ασφάλεια υπέθετε πως πέρασαν στην παρανομία ή βγήκαν παράνομα από τη χώρα.
Δεν είχε άδικο. Ισχυε το δεύτερο.
Λίγες ημέρες αργότερα, το δεύτερο δεκαήμερο του Δεκεμβρίου 1972, ανακοινώθηκε επισήμως από το ΚΚΕ ότι στη 17η Ολομέλεια της Κ.Ε. ο Χαρίλαος αντικατέστησε τον Κ. Κολιγιάννη και ανέλαβε Α' Γραμματέας της Κ.Ε. του κόμματος.
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Ο Χαρίλαος Φλωράκης έμενε στο εξωτερικό ως τη μεταπολίτευση. Στο διάστημα αυτό ανέπτυξε ανοιχτή πολιτική δραστηριότητα, είχε επαφές με τις ηγεσίες ξένων κομμουνιστικών κομμάτων, με άλλες πολιτικές-αντιδικτατορικές ελληνικές οργανώσεις και κόμματα, έκανε ομιλίες, έδινε συνεντεύξεις.
Η Ασφάλεια συγκέντρωνε όλο αυτό το υλικό και το αξιολογούσε. Ταυτόχρονα προσπαθούσε να συγκεντρώσει πληροφορίες για τη δραστηριότητα του κόμματος και της Αριστεράς ευρύτερα, εντός και εκτός της χώρας, πληροφορίες για την ακριβή σύνθεση των καθοδηγητικών οργάνων του ΚΚΕ και του ΚΚΕ Εσωτερικού, για την παράνομη δουλειά.
Οταν κατάφερνε χτυπήματα στον παράνομο κομματικό μηχανισμό, στις δικογραφίες που σχημάτιζε συμπεριλάμβανε και την ηγεσία που βρισκόταν στο εξωτερικό και πρώτον απ’ όλους τον Χαρίλαο Φλωράκη. Αυτό έγινε και μετά το μεγάλο χτύπημα που δέχτηκαν το ΚΚΕ και η ΚΝΕ τον Φεβρουάριο του 1974.
Παρ' όλο που είχε αποστερηθεί την ελληνική ιθαγένεια και δεν είχε ταξιδιωτικά έγγραφα -θα μπορούσε να έχει πλαστά, αλλά προφανώς ήταν επιλογή του και επιλογή του ΚΚΕ να μην έχει τέτοια- του επιτράπηκε η είσοδος στη χώρα.
Αυτό δεν ήταν παράλογο καθώς αρκετοί Ελληνες αντιστασιακοί που είχαν διαφύγει στο εξωτερικό επέστρεψαν με τον ίδιο τρόπο.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε, άλλωστε, ότι η χούντα είχε αφαιρέσει την ιθαγένεια και το ελληνικό διαβατήριο σε πολλούς Ελληνες αντιστασιακούς, όλων των πολιτικών αποχρώσεων.
Για όλους αυτούς που έφταναν σε κάποιο συνοριακό σταθμό συντασσόταν «Πρακτικό εισόδου άνευ διαβατηρίου Ελληνος υπηκόου» από τις Αρχές. Τη βεβαίωση, στις Αρχές, πως ο αφιχθείς εκ του εξωτερικού ήταν Ελληνας την έκανε αυτός ή αυτοί που τον συνόδευαν με κανονικά ταξιδιωτικά έγγραφα και έτσι η άδεια εισόδου στο ελληνικό έδαφος ήταν μια τυπική διαδικασία. Θα παραθέσουμε αυτό το πρακτικό που αφορά τον Χαρίλαο ώστε ο αναγνώστης να αποκτήσει σαφή αντίληψη του θέματος.
ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΕΙΣΟΔΟΥ ΑΝΕΥ ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΟΥ ΕΛΛΗΝΟΣΥΠΗΚΟΟΥ
Εν Ελληνικώ σήμερον την 22α του μηνάς Αυγούστου του έτους 1974, ημέραν Πέμπτην και ώραν 20.40', ενώπιον εμού του Αρχιφ/κος Ντάζου Βασιλείου, εκτελούντος καθήκοντα Αξιωματικού συνεργείου Αφίξεων της Υπηρεσίας Ελέγχου Διαβατηρίων Κ.Λ. Αθηνών, ενεφανίσθη ο ΦΛΩΡΑΚΗΣ ΧΑΡΙΛΑΟΣ του ΙΩΑΝΝΟΥ και της ΣΤΥΛΙΑΝΗΣ, γεν. τω 1914 εις ΡΑΧΟΥΛΑ ΚΑΡΔΙΤΣΗΣ, κάτοικος Αθηνών, Οδός Πειραιώς αριθ. 1, προερχόμενος εκ Παρισίων, δ΄ αεροσκάφους της Αεροπορικής Εταιρείας A.F. 600, στερούμενος ταξιδιωτικού εγγράφου, αναχωρήσας λάθρα εξ Ελλάδος τον Οκτώβριον του 1972.
Πεισθείς ότι πρόκειται περί Ελληνος υπηκόου, εκ της δηλώσεως του ΤΣΙΡΟΥ ΚΩΝ/ΝΟΥ του Παναγιώτου, γεν. τω 1917, κατόχου του υπ’ αριθ. 2791/20.8.74 προς. Δ/ριο του ελλ. Προξ. Παρισίων επέτρεψα την είσοδον, ακυρωθέντων επί του παρόντος των νομίμων τελών χαρτοσήμου 100 δραχμών.
Εφ’ ω συνετάχθη το παρόν εις διπλούν και υπογράφεται ως έπεταί:
Ο επιβάτης... ο Αξιωματικός υπηρεσίας...»
Το ένα αντίτυπο του εγγράφου αυτού, καθώς είχε σφραγίδα εισόδου στη χώρα, το ελάμβανε ο εισερχόμενος και, προφανώς, λειτουργούσε ως βεβαίωση ότι βρίσκεται νόμιμα εντός Ελλάδας. Το άλλο αντίτυπο πήγαινε στις αρμόδιες αστυνομικές αρχές κι έτσι βρέθηκε στον Φάκελο του Φλωράκη στην Ασφάλεια.
Η πρώτη ενέργεια που έκανε ο Χαρίλαος Φλωράκης -πέραν της πολιτικής του δραστηριότητας- όταν επέστρεψε στη χώρα, ήταν να ζητήσει επανάκτηση της ελληνικής ιθαγένειας. Τη σχετική αίτηση την κατέθεσε στις 30-8-1974. Κι όπως προκύπτει από τη διαδρομή που αυτή ακολούθησε, όλες οι αρμόδιες αστυνομικές υπηρεσίες εισηγήθηκαν να απορριφθεί.
Η ιθαγένεια, όμως, του αποδόθηκε με απόφαση του υπουργείου Εσωτερικών στις 23-10-1974.
Οι πολιτικές εξελίξεις, άλλωστε, έτρεχαν γρήγορα, το ΚΚΕ είχε νομιμοποιηθεί και η χώρα οδηγούνταν στις πρώτες εκλογές μετά τη δικτατορία, που έγιναν στις 17 Νοεμβρίου 1974.
Στις εκλογές αυτές ο Χαρίλαος αναδείχτηκε βουλευτής με τα ψηφοδέλτια της Ενωμένης Αριστεράς. Στη νέα Βουλή το ΚΚΕ εμφανίστηκε με δική του κοινοβουλευτική ομάδα.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Μπορεί το ΚΚΕ να νομιμοποιήθηκε το 1974, αλλά αυτό δεν σήμαινε πως άλλαξε κάτι στη στάση των Αρχών απέναντι του και απέναντι των στελεχών του.
Οι παρακολουθήσεις της δράσης τους συνεχίστηκε. Οπως και η παρακολούθηση της δράσης του κόμματος ως πολιτικής οργάνωσης. Η κατηγοριοποίηση των κομμουνιστών σε βαθμούς επικινδυνότητας συνεχίστηκε. Η συλλογή πληροφοριών επίσης.
Παρακολουθούσαν το σπίτι του, τις κινήσεις του στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, κατέγραφαν τις επαφές του με πρόσωπα - από απλούς πολίτες ώς και πολιτικούς ηγέτες Ελληνες και ξένους.
Ενα μικρό δείγμα γι’ αυτό που συνέβαινε είναι η εντολή της Υποδιεύθυνσης Ασφαλείας Πρωτευούσης της Χωροφυλακής προς το Παράρτημα Ασφαλείας Χαλανδρίου στις 7-1-1975.
«Επί ύπερθεν (α) σχετική ημετέρα, δι' ης αναφέρατε ότι ο εν θέματι κομμουνιστής εγκατεστάθη εις την οδόν ΔΑΝΑΪΔΩΝ αριθ. 6 περιφερείας σας, προερχόμενος εκ της τοιαύτης της Υ.Γ.Α. ΑΘΗΝΩΝ παραγγέλλω τα κάτωθι:
1. - Να εγγράψητε αυτόν εις τας καταστάσεις κομ/στών Γ-ΑΜΑ κατηγορίας της υπηρεσίας σας.
2. - Να θέσητε τούτον υπό παρακολούθησιν αναφέροντες ημίν, εν καιρώ, περί της επιδειχθησομέ-νης διαγωγής του εν τη περιφερεία σας.
Προσηρτημένως διαβιβάζω αντίγραφον του υπ’ αριθ. 54067 Α.Δ. ΚΑΕΑ τούτου, ως και του ύπερθεν (β) σχετικού, εις α διαλαμβάνεται η εις βάρος του αντεθνική δράσις, διά την ενημέρωσίν σας».
Δεν έχει νόημα να αναφερθούμε σε όλο αυτό το υλικό των καταγραφών που έκανε η Ασφάλεια για τον Χαρίλαο από τη μεταπολίτευση και μέχρι τις αρχές του 1982, που ενημερωνόταν ο φάκελός του. Ενα μέρος του αφορά πληροφορίες που έβλεπαν το φως της δημοσιότητας (πολιτική δραστηριότητα, ταξίδια στο εξωτερικό, συναντήσεις με ξένα κόμματα και ηγέτες).
Ενα άλλο, αφορά πληροφορίες που ξεπερνούν τον ίδιο, καθώς έχουν να κάνουν γενικότερα με το ΚΚΕ.
Πάντως, η σχολαστικότητα των διωκτικών αρχών είναι χαρακτηριστική. Μέχρι και τον γάμο του είχαν καταγράψει. Παραθέτουμε το ενημερωτικό σημείωμα του παραρτήματος Ασφαλείας της Χωροφυλακής με ημερομηνία 27-12-1979.
«l.-Κατά τας απογευματινός ώρας της 5-12-1979 εις τον εν Χαλανδρίω Ιερόν Ναόν Αγίου Γεωργίου ο ΦΛΩΡΑΚΗΣ Χαρίλαος του Ιωάννου, Γενικός Γραμματεύς του Κ.Κ.Ε./ΕΞΩΤ. ενυμφεύθη, την μεθ’ ης συνέζη, ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ Μαγδαληνήν του Ιωάννου και της Χρυσούλας, γεν. 1926 εις Αθήνας, κατ. ενταύθα, Πυθίας 6.
2- Ο γάμος κατεχωρήθη εις την υπ’ α/α 11499 οικογενειακήν μερίδα του ανωτέρω του Δήμου Χαλανδρίου».
Ο Χαρίλαος Φλωράκης έφυγε από τη ζωή στις 22-5-2005. Αγνοούμε τι καταγραφές και από ποιες υπηρεσίες έχουν γίνει από τη στιγμή που σταμάτησε να ενημερώνεται ο φάκελός του στην Ασφάλεια.
Θεωρούμε βέβαιο πως στοιχεία γι’ αυτόν υπάρχουν σε πολλές υπηρεσίες του κράτους. Αναμφίβολα, στον στρατό που κρατούσε δικά του αρχεία για την αντιμετώπιση του κομμουνισμού -ειδικά στις περιόδους της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας, που ο ρόλος του ήταν καθοριστικός-όπως και στην ΚΥΠ.
Ελπίζουμε ότι η ιστορική έρευνα θα φτάσει κάποια στιγμή και σ’ αυτά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου