Αυτολογοκριμένη μνήμη. Σχέσεις στοργής μεταξύ δωσιλογικών οργανώσεων. Μέρος 2ο

Απέναντι στους ταγματασφαλίτες, οι περισσότερες απ’ αυτές τις οργανώσεις θα τηρήσουν έτσι μια στάση συντροφικής (αν και συχνά διακριτικής) συνεργασίας. Σαφέστερος στην επιλογή του είναι ο ΕΔΕΣ της Αθήνας, ύστερα από τη διάσπασή του το καλοκαίρι του 1943; ηγετικά στελέχη του, μ’ επικεφαλής το συνταγματάρχη Παπαθανασόπουλο, αναλαμβάνουν ανώτερες θέσεις στα ευζωνικά τάγματα, οι τεχνικές λεπτομέρειες της οργανωτικής συγκρότησης των οποίων ρυθμίζονται κάποιες φορές με βάση «σχέδια ενεργείας» της ίδιας της οργάνωσης 1. 

Ανάλογες τάσεις σημειώνονται στα κατά τόπους οργανωτικά δίκτυα του Συνδέσμου, σε περιοχές όπως η Θεσσαλία ή η Μακεδονία, όπου η παρουσία του ΕΔΕΣ είναι περισσότερο συμβολική παρά πραγματική 2.
Αλλά και στην ίδια την Ήπειρο, όπου εκ των πραγμάτων δεν υφίσταται τέτοια διαπλοκή, μια έκθεση της εξόριστης κυβέρνησης καταγράφει τον Αύγουστο του 1944 το «περίεργον και λυπηρόν» φαινόμενο, «άνδρες τον ΕΑΕΣ [να] εκφράζονται μετά συμπάθειας δια τα Τάγματα. Ασφαλείας» 3. Αξιοποιώντας αυτές τις διασυνδέσεις, ουκ ολίγοι ταγματασφαλίτες (από την Κόρινθο ως τη Μακεδονία) θα ανακοινώσουν έτσι τις μέρες της Απελευθέρωσης την προσχώρησή τους στην οργάνωση του Ναπολέοντα Ζέρβα, σε μια ύστατη προσπάθεια να αποφύγουν την τιμωρία που επιφυλασσόταν στους δωσίλογους 4.

Ακόμη στενότερα είναι τα περιθώρια ελιγμών για τις μικρότερες εθνικόφρονες οργανώσεις της πρωτεύουσας, για τις οποίες οι ταγματασφαλίτες αποτελούν ταυτόχρονα σύμμαχο και πολιτικό πρόβλημα. «Είναι πράγματι λυπηρόν ότι αι προσπάθειαι των Εθνικών οργανώσεων συμπίπτουν αναγκαστικός με τινά εκ των μέτρων της εσωτερικής κυβερνήσεως Ράλλη», παραδέχεται σε μια αναφορά του προς το Κάιρο ο στρατηγός Βεντήρης της PAN, λίγο πριν εκφράσει την «πραγματική ανακούφισή» του για την παρθενική επιχείρηση των ευζωνικών ταγμάτων: την εκκαθάριση, στα τέλη Νοεμβρίου 1943, των νοσοκομείων της Αθήνας από τους (οργανωμένους στο ΕΑΜ) αναπήρους της Αλβανία -επιδρομή που κατέληξε σε 19 εκτελέσεις και σύλληψη 1.700 ομήρων 5. 

Αξιωματικοί της FAN και της δίδυμης αδελφής της, της «X» του στρατηγού Γρίβα, στελεχώνουν άλλωστε το 1944 σε μεγάλο βαθμό αυτές τις μονάδες, όπως και πολλοί από τους Ευέλπιδες που -ελλείψει τακτικού στρατού- είχαν εισαχθεί en bloc στο Πολυτεχνείο 6. Με αποτέλεσμα, κατά τον υπολογισμό του συσχετισμού δυνάμεων ενόψει της τελικής αναμέτρησης με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για τον έλεγχο της πρωτεύουσας, στις παραμονές της Απελευθέρωσης, η «X» να συμπεριλαμβάνει και τα ευζωνικά τάγματα στις φίλιες εκείνες δυνάμεις, πάνω στις οποίες «δέον να υπολογίζη της» 7, ενώ ακόμη και η δεξιά αντιστασιακή ΠΕΑΝ καταμετρά στα πεσόντα μέλη της δυο τουλάχιστον ταγματασφαλίτες που σκοτώθηκαν από τον ΕΛΑΣ στην Αθήνα και την Κοκκινιά 8. Το πολιτικό πρόβλημα, από την άλλη, βρισκόταν στον κίνδυνο να επιβεβαιωθεί έμπρακτα, στα μάτια του κοινού, η ταύτιση όλων αυτών των οργανώσεων με τον καθεαυτό ένοπλο δωσιλογισμό, όπως ακριβώς επιδίωκε η αντίπαλή τους εαμική προπαγάνδα 9.

Φυσικά, η ταύτιση αυτή δεν είναι πλήρης. Μέχρι το τέλος της Κατοχής, στον εθνικόφρονα χώρο θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν άτομα και συλλογικότητες που αρνούνται τη συνεργασία με τα Τάγματα Ασφαλείας, θεωρώντας τη δράση των τελευταίων καθαρή προδοσία του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα 10·

Η συνήθης ισορροπία των ημερών, όμως, αποτυπώνεται σ’ ένα μικροεπεισόδιο από τη δράση των «εθνικών» οργανώσεων, στις αρχές του 1944: όταν οι ταγματασφαλίτες, που έχουν συλλάβει στην οδό Σόλωνος (κι οδηγήσει στο στρατόπεδό τους) μια ομάδα ένοπλων νέων της PAN, διαπιστώνουν την πολιτική τους ταυτότητα, όχι μόνο τους αφήνουν ελεύθερους αλλά τους επιστρέφουν και τα περίστροφά τους 11. Εννοείται ότι, αν επρόκειτο για επονίτες, αυτό που θα περίμενε τους συλληφθέντες ήταν τα βασανιστήρια και -κατά πάσα πιθανότητα- η αγχόνη.

Ακόμη μεγαλύτερη υπήρξε η ταύτιση Ταγμάτων Ασφαλείας κι αντιεαμικών αντιστασιακών οργανώσεων στην Πελοπόννησο και τη Μακεδονία. Εκεί, η δράση των δεξιών ανταρτοομάδων (του ΕΣ και της ΠΑΟ) υπήρξε ευθύς εξαρχής προσανατολισμένη κατά κύριο λόγο στην καταπολέμηση του ΕΑΜ. Το ίδιο νωρίς εμφανίζονται και οι πρώτες τάσεις συνεργασίας με τον κατακτητή, τουλάχιστον σ’ ένα μέρος του ανθρώπινου δυναμικού και των μηχανισμών που τις στηρίζουν.

Στη νότια Πελοπόννησο, λ.χ., οι συνεννοήσεις του Τηλέμαχου Βρεττάκου με τοπικούς παράγοντες που έχουν ήδη ζητήσει όπλα από τους Γερμανούς χρονολογούνται από τα μέσα Ιουλίου 1943, μερικές δηλαδή εβδομάδες πριν από την πρώτη ένοπλη αναμέτρηση του ΕΛΑΣ με τον ΕΣ στη μάχη της Γάρδιτσας (6.8.43) 12.

Δυο μήνες αργότερα, κι ενώ έχει υπογραφεί το σύμφωνο του Δυρραχίου για τη συνεργασία των δυο οργανώσεων (28.8.43), ο Βρεττάκος εξακολουθεί ν’ ασχολείται αποκλειστικά με αντικομμουνιστική προπαγάνδα κι επιδρομές σε εαμικά χωριά· ένα κλασικό στιγμιότυπο των ημερών αφορά τη φιλική συνάντηση και συνομιλία του με γερμανό αποσπασματάρχη στη Βυτίνα (5.10.43) 13.
Ο δε Παπαδόγκωνας θα διακηρύξει δημόσια εκ των υστέρων ότι «αι γνωστοί εθνικοί ομάδαι» (δηλ. ο ΕΣ) δημιουργήθηκαν από τον ίδιο με σκοπό την καταπολέμηση του ΕΑΜ, όταν οι ιταλικές κατοχικές αρχές «εκώφευσαν» στις «υποδείξεις» του να του «παράσχωσι τα μέσα προς πάταξιν του Κομμουνισμού» 14.

Στην Αχαΐα, πάλι, ο απεσταλμένος της «Στρατιωτικής Ιεραρχίας», στρατηγός Ζερβέας, εισηγείται ήδη από το Σεπτέμβριο του 1943, παράλληλα με την ενίσχυση του ΕΣ και τον επανεξοπλισμό των σωμάτων ασφαλείας, τη συγκρότηση ενός «ευζωνικού τάγματος» 1.000 ανδρών κατά τα αθηναϊκά πρότυπα 15.

Παραπομπές

1. Λουατζής 1982, σ. 113-7. Επίσης: Αναγνωστόπουλος 1973, σ.346· Αρσενίου 1977, τ. Β', σ.216 & 219· Ζαλοκώστας 1949, σ.287· Αναφορά Α. Πηλαβάκη (28.6.44) σε Αρχείο Τσουδερού,τ.Π, σ.945 & 947· «Πληροφορίαι 7-14 Δεκεμβρίου [1943]», στο ίδιο, σ.635· Ενεπεκίδης 1964, σ. 115- Φλάϊσερ 1995, σ.27-31- Μπενετάτος 1963, σ.202-5 & 265-70· Roland Hampe, Η διάσωση της Αθήνας τον Οκτώβριο του 1944, Αθήνα 1994 (π.έ. 1955), σ.43.

2. Αρσενίου 1977, τ. Β', σ.214-25· Ενεπεκίδης 1964, σ.98-107. Πρβλ. τη διατύπωση ενός στελέχους της ΠΑΟ για τον ΕΔΕΣ Μακεδονίας: «Μετά την απελευθέρωσιν διεκδικούν υπέρ ο,αυτών τίτλους αντικατακτητικής δράστηριότητος. Δεν είναι διαπιστωμένον ότι τους έχουν» (Φροντιστής 1977, σ.245).

3. Πλωτάρχης Β. Μελισηνός προς ΔΕΥΠ (15.8.44), σε ΔΙΣ 1998, τ. 1ος, σ.250.

4. Γεώργιος Οικονόμου, όπ.π., ΔΙΣ 1998, τ.8, σ.237· Ενεπεκίδης 1964, σ. 106-7· Μαραντζίδης 2001, σ.129· Τριανταφυλλίδης 1998, σ.244-6· Hammond 1993, σ.167. Για μια προοθύστερη απόδοση στον ΕΔΕΣ ακόμη και της δημιουργίας αυτών των μονάδων, βλ. Αθανάσιος Παπαχριστοδούλου, «Οργάνωσις του Αρχηγείου Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ» (Θεσ/νίκη 7.12.52), σε ΔΙΣ 1998, τ.5ος , σ.243

5. Κ. Βεντήρης, όπ.π. (Αρχείο Τσουδερού), σ.746-7. Για την εκκαθάριση των νοσοκομείων: P1C 18.7.44, όπ.π., σ.55· Στ' Άρματα! Στ’ Αρματα!, όπ.π., σ.236-7· Μπαρτζώτας 1984, σ. 155-9· Χατζής 1983, τ. Β', σ.422-3.

6. PIC 18.7.44, όπ.π., σ.47· Βακαλοπούλου 1975, σ.285-6· αναφορά Α. Πηλαβάκη (28.6.44), όπ.π., σ.945· Μήλια Ροζίδη, «Οι "αλεξιπτωτιστές"», σε Πέτρος Ανταίος, Συμβολή στην ιστορία, της ΕΠΟΝ, Αθήνα 1977, τ.Α2, σ.442· ΔΙΣ/909/Δ/9, Αντ/γος Χρήστος Φωτόπουλος, «Κατάλογος πεσόντων και αγνοουμένου Ευελπίδων κατά την περίοδο 1941 -45». Για τα κοινωνικά χαρακτηριστικά αυτών των οργανώσεων, βλ. επίσης C.M. Woodhouse, Το μήλο της έριδος, Αθήνα 1976 (π.έ. 1948), σ. 141-2.

7. «Συνοπτικόν Υπόμνημα εκπροσώπου οργανώσεως X» (1944), Αρχείο Τσουδερού, τ.Π, σ.664-6. Για τη «X», βλ. επίσης Φλάΐσερ 1995, σ.36-8* Ζαούσης 1980, σ.232-3· Ζαλοκώστας 1949, σ.206.

8. Κεντρικοί Διοίκησις της 11ΕΑΝ προς την Διεύθυνσιν Εθνικής Αντιστάσεως του Υπ. Στρατιωτικών, Εν Αθήναις 24.2.1949, σε ΔΙΣ 1998, τ.7ος, σ. 190.

9. Βεντήρης, όκ.π., σ.746. Για ένα εμπεριστατωμένο δείγμα αυτής της προπαγάνδας, βλ. το φυλλάδιο Προδότες και εγκληματίες (έκδοση ‘Ριζοσπάστη’ & ανατύπωση ‘Κόκκινης Σημαίας’, Θεσσαλία 1944).

10. Αρσενίου 1977, τ. Β', σ.219· Ζαούσης 1980, σ.83-7 & 112· Πεπονής 1970, σ. 114-7 Ζαλοκώστας 1949. σ.248 & 287-8· έκθεση Α. ΓΙηλαβάκη (28.6.44), όπ.π., σ.947· «Δελτίον Πληροφοριών» (7.11.43), σε Αρχείο Τσουδερού, τ.Γ', σ.628· έκθεσή Γ. Παπανδρέου (8.1.44), στο ίδιο, τ.Γ2, σ.868· Γεώργιος Καϊμάρας, Η ζωή ενός αγωνιστούν [Αθήνα] 1994, σ.55.

11. Πέτρος Μακρής-Στάϊκος, Κίτσος Μαλτέζος. Ο αγαπημένος των θεών, Αθήνα 2000, σ.237.

12 ΔΙΣ/915/Α/10, Δημήτριος Γεωργαράκος, «Έκθεσις περί Ταγμάτων Ασφαλείας Νοτίου Πελοπόννησου - Β' Αρχηγείου Χωροφυλακής», Εν Γυθείω 20.12.54, σ.3.

13. Το συμβάν αποτυπώθηκε στην αναφορά ενός γερμανού αξιωματικού, που είχε διεισδύσει ως δήθεν «αυτομόλος» στις γραμμές των ανταρτών, στα πλαίσια της «επιχείρησης Οδυσσέας». Μεγάλο μέρος της αναφοράς σε Ενεπεκίδης 1964, σ.60-7 (η συνάντηση στη σ.64)· επίσης, Μάγερ 2003, σ. 197-203.

14. «Η εξόντωσις του Κομμουνισμού είναι υπόθεσις αφορώσα ολόκληρον τον ελληνικόν πληθυσμόν. Ο προχθεσινός λόγος του κ. Παπαδόγκωνα», Τα Νέα - Σημαία - Θάρρος (Καλαμάτα) 25.4.44.

15. Π. Ζερβέας, «Έκθεσις επί της επικρατούσης καταστάσεως εν τω Νομοί Αχαΐας λόγω της ανταρτικής δράσεως» (Εν Πάτραις 16.9.43), σε ΔΙΣ 1998, τ.5ος, σ.351-2.

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ