(Από τον πρόλογο του βιβλίου του ΦΡ. ΕΝΓΚΕΛΣ)
….Η ιστορία της οικογένειας χρονολογείται από το 1861, από τότε που εκδόθηκε το "Μητρικό δίκαιο" ("Mutterrecht") του Μπάχοφεν. Σ΄ αυτό ο συγγραφέας διατυπώνει τους ακόλουθους ισχυρισμούς:
1) Οτι οι άνθρωποι στην αρχή ζούσαν σε σεξουαλικές σχέσεις χωρίς περιορισμούς, τις οποίες χαρακτηρίζει εσφαλμένα ως εταιρισμό.
2) Οτι οι τέτοιες σχέσεις αποκλείουν κάθε σίγουρη πατρότητα, ότι επομένως και η παραγωγή μπορούσε να λογαριάζεται μονάχα από τη γυναικεία γραμμή - σύμφωνα με το μητρικό δίκαιο - και ότι αρχικά αυτό συνέβαινε σε όλους τους λαούς της αρχαιότητας.
3) Οτι για το λόγο αυτό εκτιμούσαν και σέβονταν τόσο πολύ τις γυναίκες, που, σαν μητέρες, ήταν οι μοναδικά σίγουροι γνωστοί γονείς της νεότερης γενιάς, ώστε, κατά την αντίληψη του Μπάχοφεν, έφτασαν στην απόλυτη κυριαρχία των γυναικών (γυναικοκρατία).
4) Οτι το πέρασμα στη μονογαμία, όπου η γυναίκα ανήκε αποκλειστικά σ΄ έναν άντρα, περιέκλεινε την παράβαση μιας παμπάλαιας θρησκευτικής εντολής (δηλ. πραγματικά την παράβαση του από παράδοση δικαιώματος των υπόλοιπων αντρών πάνω στην ίδια γυναίκα), μια παράβαση που έπρεπε να εξιλεωθεί ή να εξαγοραστεί η ανοχή της με μιά χρονικά περιορισμένη έκδοση της γυναίκας.
Τις αποδείξεις γι΄ αυτές τις θέσεις τις βρίσκει ο Μπάχοφεν σε πολυάριθμα χωρία της αρχαίας κλασικής φιλολογίας που τα μάζεψε μ΄ εξαιρετική επιμέλεια. Κατά τη γνώμη του η εξέλιξη από τον "εταιρισμό" προς τη μονογαμία και από το μητρικό στο πατρικό δίκαιο γίνεται, ειδικά στους Ελληνες, σαν συνέπεια μιας παραπέρα εξέλιξης των θρησκευτικών παραστάσεων, μιας εισδοχής νέων θεοτήτων, που αντιπροσωπεύουν το νέο τρόπο αντίληψης, στο παλιό πατροπαράδοτο πάνθεο, που εκπροσωπούσε τις παλιές αντιλήψεις, έτσι που οι πρώτες όλο και περισσότερο απωθούν το δεύτερο στο βάθος της σκηνής.
Κατά τον Μπάχοφεν λοιπόν δεν είναι η εξέλιξη των πραγματικών όρων ζωής των ανθρώπων, μα η θρησκευτική ανταύγεια αυτών των όρων ζωής στα κεφάλια των ίδιων των ανθρώπων που προκάλεσε τις ιστορικές αλλαγές στην αμοιβαία κοινωνική θέση του άντρα και της γυναίκας. Σύμφωνα μ΄ αυτά ο Μπάχοφεν παρουσιάζει την "Ορέστεια" του Αισχύλου ως τη δραματική περιγραφή του αγώνα ανάμεσα στο μητρικό δίκαιο που έδυε και στο πατρικό δίκαιο, που στην ηρωική εποχή ανάτελλε και νικούσε.
Η Κλυταιμνήστρα για χάρη του εραστή της Αίγισθου σκότωσε τον άντρα της, τον Αγαμέμνονα, που γύρισε από τον Τρωικό πόλεμο. Ο Ορέστης όμως, που ήταν γιος της Κλυταιμνήστρας και του Αγαμέμνονα, εκδικείται το φόνο του πατέρα, σκοτώνοντας τη μητέρα του. Γι΄ αυτό τον καταδιώκουν οι Εριννύες, οι δαιμονικές προστάτριες του μητρικού δικαίου, οι οποίες θεωρούν τη μητροκτονία σαν το πιο βαρύ, το πιο ανεξιλέωτο έγκλημα. Μα ο Απόλλωνας που με το χρησμό του έσπρωξε τον Ορέστη να κάνει την πράξη αυτή, και η Αθηνά που την καλούνε να δικάσει - οι δυο θεοί που εκπροσωπούν εδώ το καινούργιο καθεστώς του πατρικού δικαίου - τον προστατεύουν. Η Αθηνά ακούει και τα δυο μέρη.
Ολη η διαμάχη συνοψίζεται σύντομα στη συζήτηση που γίνεται τώρα ανάμεσα στον Ορέστη και τις Εριννύες. Ο Ορέστης επικαλείται το ότι η Κλυταιμνήστρα έκανε διπλό έγκλημα: γιατί σκοτώνοντας τον άντρα της σκότωσε μαζί και τον πατέρα του. Γιατί λοιπόν οι Εριννύες καταδιώκουν αυτόν κι όχι εκείνη, που είναι πολύ πιό φταίχτρα; Η απάντηση είναι χτυπητή:
"Ούκ ήν όμαιμος φωτός όν κατέκτανεν" (σσ "Δεν ήταν από αίμα συγγενής της ο άντρας που σκότωσε". Ο 605ος στίχος των "Ευμενίδων" του Αισχύλου που αποτελούν την τελευταία τραγωδία της τριλογίας του "Ορέστεια")
Ο φόνος ενός ανθρώπου που δε συγγενεύει με αίμα, κι αν ακόμα είναι ο άντρας της φόνισσας, εξιλεώνεται, δεν ενδιαφέρει τις Εριννύες. Αυτών δουλειά είναι μονάχα να καταδιώκουν το φόνο ανάμεσα στους ομόαιμους και, κατά το μητρικό δίκαιο, το πιο βαρύ και το πιο ανεξιλέωτο είναι η μητροκτονία. Τώρα εμφανίζεται ο Απόλλωνας σαν συνήγορος του Ορέστη.
Η Αθηνά βάζει του αρεοπαγίτες - τους Αθηναίους δικαστές - να ψηφίσουν. Οι ψήφοι είναι ίσοι για την αθώωση και την καταδίκη. Τότε η Αθηνά, σαν προϊστάμενη, δίνει την ψήφο της στον Ορέστη και τον αθωώνει. Το πατρικό δίκαιο νίκησε το μητρικό δίκαιο. Οι "θεοί της νέας γενιάς", όπως τους χαρακτηρίζουν οι ίδιες οι Εριννύες, νικούν τις Εριννύες, που πείθονται στο τέλος να αναλάβουν ένα νέο αξίωμα στην υπηρεσία του νέου καθεστώτος.
Αυτή η νέα, μα απόλυτα σωστή ερμηνεία της "Ορέστειας" είναι ένα από τα ωραιότερα και καλύτερα μέρη όλου του βιβλίου, αποδείχνει όμως ταυτόχρονα ότι ο Μπάχοφεν πιστεύει τουλάχιστον στις Εριννύες, στον Απόλλωνα και στην Αθηνά όσο και ο Αισχύλος στην εποχή του. Πιστεύει ακριβώς ότι στους ηρωϊκούς χρόνους της Ελλάδας έκαμαν το θαύμα να ανατρέψουν το μητρικό δίκαιο με το πατρικό δίκαιο.
Είναι φανερό ότι μια τέτοια αντίληψη, που θεωρεί τη θρησκεία αποφασιστικό μοχλό της παγκόσμιας ιστορίας, θα πρέπει στο τέλος να καταλήγει σε καθαρό μυστικισμό. Είναι λοιπόν άχαρη, και όχι πάντα αποδοτική, δουλειά να διαβάζει κανείς το χοντρό σε σχήμα 4ο τόμο του Μπάχοφεν.
Ολα αυτά όμως δε στενεύουν την αξία του, τη φράση για μιαν άγνωστη πρωτόγονη κατάσταση ακανόνιστων σεξουαλικών σχέσεων, με την απόδειξη ότι η αρχαία κλασική φιλολογία μας δείχνει ένα σωρό ίχνη σύμφωνα με τα οποία πριν από τη μονογαμία υπήρχε πραγματικά στους Ελληνες και τους Ασιάτες μια κατάσταση όπου, όχι μονάχα ένας άντρας είχε σεξουαλικές σχέσεις με περισσότερες γυναίκες, μα και μια γυναίκα είχε τέτιες σχέσεις με περισσότερους άντρες, χωρίς αυτό να προσκρούει στα έθιμα. Οτι αυτό το έθιμο δεν εξαφανίστηκε χωρίς ν΄ αφήσει πίσω του ίχνη, με τη μορφή μιας περιορισμένης έκδοσης, με την οποία οι γυναίκες έπρεπε να εξαγοράζουν το δικαίωμα της μονογαμίας. Οτι γι΄ αυτό αρχικά η καταγωγή μπορούσε να λογαριάζεται μονάχα σε γυναικεία γραμμή, από μητέρα σε μητέρα. Οτι αυτή η μοναδική ισχύ της γυναικείας γραμμής διατηρήθηκε ακόμα για πολύ και στην εποχή της μονογαμίας με την εξασφαλισμένη ή πάντως την αναγνωρισμένη πατρότητα και ότι αυτή η αρχική θέση των μητέρων, σαν των μοναδικών σίγουρων γονιών των παιδιών τους, εξασφάλιζε σ΄ αυτές και στις γυναίκες γενικά, μιαν ανώτερη κοινωνική θέση που δεν την ξαναπόχτησαν ποτέ από τότε. Αυτούς τους κανόνες ο Μπάχοβεν βέβαια δεν τους διατύπωσε με τόση σαφήνεια - σ΄ αυτό τον εμπόδιζε η μυστικιστική του αντίληψη - μα τους έχει αποδείξει κι αυτό, το 1861, σήμαινε σωστή επανάσταση.
Ο χοντρός τόμος του Μπάχοβεν ήταν γραμμένος στα γερμανικά, δηλ. στη γλώσσα του έθνους που τότε ενδιαφερόταν λιγότερο απ΄ όλα για την προϊστορία της σημερινής οικογένειας. Γι΄ αυτό έμεινε άγνωστος. Ο άμεσος διάδοχός του στον ίδιο τομέα εμφανίστηκε το 1865, χωρίς ποτέ νάχει ακούσει τίποτα για τον Μπάχοφεν. Ο διάδοχος αυτός ήταν ο Τζ. Φ. Μάκ Λένναν, το άκρο αντίθετο του προκατόχου του. Αντί του μεγαλοφυή μυστικιστή έχουμε εδώ τον αποξεραμένο νομικό. Αντί της πληθωρικής ποιητικής φαντασίας, τους ευλογοφανείς συνδυασμούς του δικηγόρου που αγορεύει.
Ο Μάκ Λένναν βρίσκει σε πολλούς λαούς, άγριους, βάρβαρους, ακόμη και πολιτισμένους, των αρχαίων και των νεότερων χρόνων, μιά μορφή γάμου, όπου ο γαμπρός, μονάχος ή με τους φίλους του, πρέπει φαινομενικά ν΄ αρπάξει με τη βία τη νύφη από τους συγγενείς της. Το έθιμο αυτό θα πρέπει να είναι υπόλειμμα ενός προηγούμενου εθίμου, όπου οι άντρες μίας φυλής άρπαζαν πραγματικά τις γυναίκες τους με τη βία απ΄ έξω, από άλλες φυλές. Πως εμφανίστηκε όμως αυτός ο "γάμος αρπαγής";
Οσον καιρό οι άντρες έβρισκαν αρκετές γυναίκες μέσα στη δική τους τη φυλή, δεν υπήρχε απολύτως καμιά αφορμή γι΄ αυτό τον τρόπο του γάμου. Βρίσκουμε όμως τώρα, επίσης συχνά, ότι σε μή αναπτυγμένους λαούς υπάρχουν ορισμένες ομάδες (που ακόμα γύρω στα 1865 τις συνταύτιζαν συχνά με τις ίδιες τις φυλές), όπου απαγορεύεται ο γάμος μέσα σ΄ αυτές, έτσι που οι άντρες είναι υποχρεωμένοι να παίρνουν τις γυναίκες τους και οι γυναίκες τους άντρες τους έξω από την ομάδα, ενώ σε άλλες υπάρχει το έθιμο οι άντρες μιας ορισμένες ομάδες να είναι υποχρεωμένοι να παίρνουν τις γυναίκες τους μονάχα μέσα από τη δική τους ομάδα.
Ο Μακ Λένναν ονομάζει τις πρώτες εξώγαμες, τις δεύτερες ενδόγαμες και δημιουργεί αμέσως - αμέσως μιαν άκαμπτη αντίθεση ανάμεσα σε εξώγαμες και ενδόγαμες "φυλές". Και μ΄ όλο που η έρευνά του της εξωγαμίας του φέρνει μπροστά στη μύτη του το γεγονός ότι αυτή η αντίθεση σε πολλές, αν όχι στις περισσότερες ή ακόμα και σε όλες τις περιπτώσεις υπάρχει μονάχα στη φαντασία του, ωστόσο την κάνει βάση ολόκληρης της θεωρίας του. Οι εξώγαμες φυλές λοιπόν, κατά τη γνώμη του, μπορούν να παίρνουν τις γυναίκες τους μονάχα από άλλες φυλές και επειδή στην αγριότητα οι φυλές βρίσκονταν σε διαρκή πόλεμο μεταξύ τους, αυτό μπορούσε να γίνεται μόνο με την αρπαγή.
Και ο Μάκ Λένναν ρωτά έπειτα: Από που προέρχεται αυτό το έθιμο της εξωγαμίας; Η αντίληψη της αιματοσυγγένειας και της αιμομιξίας δε μπορούσε νάχει καμιά σχέση μ΄ αυτήν, αυτά ήταν πράγματα που αναπτύχθηκαν μόνο πολύ αργότερα. Ισως όμως αυτό να χρωστιέται στο πολυδιαδομένο στους άγριους έθιμο να σκοτώνουν τα κορίτσια αμέσως μόλις γεννιούταν. Ετσι δημιουργείται ένα περίσσευμα από άντρες, σε κάθε ξεχωριστή φυλή, που αναγκαία άμεση συνέπειά του είναι πολλοί άντρες να κατέχουν από κοινού μιά γυναίκα: πολυανδρία.
Συνέπεια αυτού πάλι ήταν ότι ξέραν ποιά ήταν η μητέρα ενός παιδιού, όχι όμως ποιός ο πατέρας, γι΄ αυτό: η συγγένεια λογαριάζεται μονάχα από τη γυναικεία γραμμή κι αποκλείεται η ανδρική. Ετσι έχομε το μητρικό δίκαιο. Και μιά δεύτερη συνέπεια της έλλειψης γυναικών μέσα στη φυλή - μιά έλλειψη που την μετρίαζε, μα δεν την εξαφάνιζε η πολυανδρία - ήταν ακριβώς η συστηματική βίαιαη απαγωγή γυναικών από ξένες φυλές. "Επειδή η εξωγαμία και η πολυανδρία πηγάζουν από την ίδια αιτία - την έλλειψη ισαριθμίας μεταξύ των δύο φύλων - πρέπει να θεωρούμε ό τ ι ό λ ε ς ο ι ε ξ ώ γ α μ ε ς φ υ λ ΄ε ς α ρ χ ι κ ά ή τ α ν π ο λ υ α ν δ ρ ι κ έ ς... Και γι΄ αυτό πρέπει να το θεωρούμε αμαμφισβήτητο ότι ανάμεσα στις εξώγαμες φυλές το πρώτο σύστημα συγγένειας ήταν εκείνο που γνωρίζει δεσμούς αίματος μονάχα από τη μητρική πλευρά". (Mac Lennan, "Studies in Ancient History", 1886, Primitive Marriage, p. 124). (Νεότερη έκδοση. Σημ. μετ.).
Η υπηρεσία που πρόσφερε ο Μάκ Λένναν είναι ότι επέστησε την προσοχή στη γενική διάδοση και τη μεγάλη σημασία αυτού που ονομάζει εξωγαμία. Καθόλου δεν α ν α κ ά λ υ ψ ε την ύπαρξη των εξώγαμων ομάδων και επίσης καθόλου δεν τις κατάλαβε. Εκτός από προηγούμενες μεμονωμένες σημειώσεις παρατηρητών - που αποτελούν ακριβώς τις πηγές του Μάκ Λένναν - ο Λάθαμ "Descriptive Ethnology" (1859) είχε περιγράψει σωστά και με ακρίβεια το θεσμό αυτό στους Ινδούς Μαγγάρ και είπε ότι είναι γενικά διαδομένος και τον βρίσκουμε σε όλες τις ηπείρους. Το σημείο αυτό από το έργο του Λάθαμ το αναφέρει και ο ίδιος ο Μάκ Λένναν.
Και ο δικός μας ο Μόργκαν, από το 1847, στα γράμματά του για τους Ιροκέζους (στην "Αμέρικαν Ρήβιου") και το 1851 στη "League of thw Iroquois" τον αποδείχνει και τον περιγράφει σωστά, ενώ, όπως θα δούμε, το δικηγορικό μυαλό του Μάκ Λένναν δημιούργησε εδώ μια πολύ μεγαλύτερη σύγχυση από ότι η μυστικιστική φαντασία του Μπάχοφεν στον τομέα του μητρικού δικαίου. Μια ακόμα υπηρεσία που πρόσφερε ο Μάκ Λένναν είναι ότι αναγνώρισε ως αρχέγονη τη γενεαλογική σειρά σύμφωνα με το μητρικό δίκαιο, αν και, όπως το αναγνωρίζει αργότερα και ο ίδιος, τον πρόλαβε εδώ ο Μπάχοφεν.
Μα και εδώ δε βλέπει καθαρά, μιλά διαρκώς για "συγγένεια μονάχα σε γυναικεία γραμμή" (Kinshp through females only) και χρησιμοποιεί αδιάκοπα αυτή τη σωστή για μια προηγούμενη βαθμίδα έκφραση και σε κατοπινές βαθμίδες ανάπτυξης, όπου, παρά το γεγονός ότι η καταγωγή και η κληρονομιά λογαριάζονται ακόμα αποκλειστικά σύμφωνα με τη γυναικεία γραμμή, αναγνωρίζεται όμως και εκφράζεται η συγγένεια και από την αντρική πλευρά. Η στενοκεφαλιά του νομικού τον κάνει να δημιουργεί μια σταθερή νομική έκφραση, την οποία εξακολουθεί να εφαρμόζει αμετάτρεπτη σε καταστάσεις που στο μεταξύ την κατέστησαν ανεφάρμοστη.
Παρ΄ όλη της την αληθοφάνεια φαίνεται, ωστόσο, ότι η θεωρία του δεν του φάνηκε ούτε του ίδιου του Μάκ Λένναν αρκετά γερά θεμελιωμένη. Τουλάχιστο του κάνει εντύπωση ότι είναι "αξιοπαρατήρητο πώς η μορφή της (φαινομενικής) αρπαγής γυναικών είναι πιο χαρακτηριστική και εκφράζεται πιο καλά, ακριβώς στους λαούς εκείνους όπου επικρατεί η α ν δ ρ ι κ ή συγγένεια. (Θέλει να πει: καταγωγή σε ανδρική γραμμή) (σελ. 140).
Και επίσης: "Είναι περίεργο το γεγονός ότι, απ΄ όσα ξέρουμε, η παιδοκτονία δεν ασκείται συστηματικά πουθενά εκεί όπου υπάρχουν πλάι-πλάι η εξωγαμία και η αρχαιότατη μορφή συγγένειας" (σελ. 146).
Και τα δυο αυτά γεγονότα έρχονται σε άμεση σύγκρουση με τον τρόπο της εξήγησής του και δεν έχει να αντιπαραθέσει σ΄ αυτά παρά μονάχα νέες, πιο μπερδεμένες υποθέσεις. Παρ΄ όλα αυτά στην Αγγλία η θεωρία του επιδοκιμάστηκε πολύ και βρήκε μεγάλη απήχηση: Ο Μάκ Λένναν περνούσε εδώ γενικά για ιδρυτής της ιστορίας της οικογένειας και για πρώτη αυθεντία στο πεδίο αυτό. Η άποψή του για την αντίθεση μεταξύ των εξώγαμων και των ενδόγαμων "φυλών", όσο κι αν διαπιστώθηκαν μερικές εξαιρέσεις και τροποποιήσεις, έμεινε ωστόσο η αναγνωρισμένη βάση της κυρίαρχης αντίληψης και αποτέλεσε την παρωπίδα, που έκανε αδύνατη κάθε ελεύθερη εποπτεία του ερευνώμενου πεδίου και επομένως έκανε επίσης αδύνατη κάθε αποφασιστική πρόοδο.
Στην υπερεκτίμηση του Μάκ Λένναν που γίνεται στην Αγγλία και η οποία, κατά το αγγλικό πρότυπο, συνηθίζεται και αλλού, έχομε καθήκον ν΄ αντιπαραθέσουμε το γεγονός ότι με την καθαρά παρεξηγημένη αντίθεσή του ανάμεσα στις εξώγαμες και τις ενδόγαμες "φυλές" έβλαψε περισσότερο παρά ωφέλησε με τις έρευνές του.
Ωστόσο έρχονταν στο φως όλο και περισσότερα γεγονότα που δεν χωρούσαν πιά στο κομψό του πλαίσιο. Ο Μάκ Λένναν γνώριζε μονάχα τρείς μορφές γάμου: πολυγαμία, πολυανδρία και μονογαμία. Μια όμως και στράφηκε η προσοχή σ΄ αυτό το σημείο, βρίσκονταν όλο και περισσότερες αποδείξεις για το ότι σε ανεξέλιχτους λαούς υπήρχαν μορφές γάμου, όπου μια σειρά άντρες κατείχαν από κοινού μια σειρά γυναίκες. Κι ο Λ ώ μ π ο κ (The Origin of Civilization, 1870) παραδέχτηκε τούτο τον ομαδικό γάμο (Communal marriage) σαν ιστορικό γεγονός.
Αμέσως μετά, το 1871, εμφανίστηκε ο Μ ό ρ γ κ α ν με νέα και από πολλές απόψεις αποφασιστικά στοιχεία. Είχε πειστεί ότι το ιδιόμορφο σύστημα συγγένειας που ισχύει στους Ιροκέζους είναι κοινό σε όλους τους αυτόχθονες κατοίκους των Ηνωμένων Πολιτειών, δηλ. απλώνεται σ΄ ολόκληρη ήπειρο, αν και αντιφάσκει άμεσα με τους βαθμούς συγγένειας όπως προκύπτουν πραγματικά από το σύστημα γάμου που ισχύει εκεί.
Παρακίνησε λοιπόν την αμερικανική ομοσπονδιακή κυβέρνηση να μαζέψει πληροφορίες, με βάση ερωτηματολόγια και πίνακες που διατύπωσε ο ίδιος, για τα συστήματα συγγένειας των άλλων λαών και βρήκε από τις απαντήσεις:
1) ότι το αμερικανο-ινδιάνικο σύστημα συγγένειας ισχύει σε πολλές φυλές και στην Ασία και με κάπως παραλλαγμένη μορφή στην Αφρική και στην Αυστραλία,
2) ότι εξηγείται πληρέστερα από μια μορφή ομαδικού γάμου, που εξαφανίζεται πια, στη Χαβάη και σ΄ άλλα αυστραλιανά νησιά,
3) ότι όμως στα ίδια νησιά, πλάι σ΄ αυτή τη μορφή γάμου, ισχύει ένα σύστημα συγγένειας που μπορεί να εξηγηθεί μόνο με μια ακόμα πιο πρωτόγονη, εξαφανισμένη πια σήμερα, μορφή ομαδικού γάμου.
Τις πληροφορίες που μάζεψε μαζί με τα συμπεράσματά του τα δημοσίευσε στο βιβλίο του (Systems of Consanguinity and Affinity" (1871) και οδήγησε έτσι τη συζήτηση σ΄ ένα άπειρα πιο ευρύ πεδίο. Ξεκινώντας από τα συστήματα συγγένειας ξαναοικοδομούσε τις αντίστοιχες σ΄ αυτά μορφές οικογένειας ανοίγοντας έτσι έναν καινούργιο δρόμο έρευνας και μια ανασκόπηση που έφτανε ακόμα πιό πίσω στην προϊστορία της ανθρωπότητας. Με την επικράτηση αυτής της μεθόδου διαλυόταν σαν καπνός το χαριτωμένο κατασκεύασμα του Μάκ Λένναν.
Ο Μάκ Λένναν υπεράσπισε τη θεωρία του στη νέα έκδοση του primitive Marriage ("Studies in Ancient History", 1876). Ενώ ο ίδιος σκαρώνει αποκλειστικά από υποθέσεις μια εξαιρετικά τεχνητή ιστορία της οικογένειας, ζητά από τον Λώμποκ και τον Μόργκαν όχι μόνον αποδείξεις για τον κάθε τους ισχυρισμό, μα αποδείξεις με την ακαταμάχητη εκείνη ακρίβεια που μονάχα σ΄ ένα σκωτικό δικαστήριο γίνονται δεκτές. Κι αυτό το κάνει ο ίδιος άνθρωπος που, από τη στενή σχέση ανάμεσα στον αδελφό της μητέρας και το γιο της αδελφής στους Γερμανούς (Tacitus, "Germania" c. 20), από την πληροφορία του Καίσαρα ότι οι Βρεταννοί ανά δέκα ή δώδεκα έχουν κοινές τις γυναίκες τους και από όλες τις άλλες πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων για κοινοκτημοσύνη των γυναικών στους Βαρβάρους, βγάζει αδίστακτα το συμπέρασμα ότι σ΄ όλους αυτούς τους λαούς κυριαρχούσε η πολυανδρία! Θαρρεί κανείς ότι ακούει έναν εισαγγελέα, που, για να τακτοποιήσει την περίπτωση που χειρίζεται, επιτρέπει στον εαυτό του κάθε ελευθερία, απαιτεί όμως την πιο τυπική, νομικά ισχυρή απόδειξη για την κάθε λέξη του συνηγόρου.
Ισχυρίζεται ότι ο ομαδικός γάμος είναι καθαρή φαντασία, και έτσι πέφτει πολύ πίσω από τον Μπάχοφεν. Τα συστήματα συγγένειας του Μόργκαν είναι τάχα απλοί κανόνες κοινωνικής ευγένειας, κι αυτό αποδείχνεται από το γεγονός ότι οι Ινδιάνοι προσφωνούν και τον ξένο, το λευκό, αδελφό ή πατέρα.
Είναι σα να θέλαμε να υποστηρίξουμε ότι οι χαρακτηρισμοί πατέρας, μητέρα, αδελφός ή αδελφή είναι απλές προσφωνήσεις χωρίς νόημα, επειδή τους καθολικούς παπάδες και τις ηγουμένισσες τους προσφωνούν επίσης πατέρα και μητέρα, και οι καλόγεροι και οι καλόγριες, ακόμα και οι μασώνοι καθώς και οι Αγγλοι - μέλη ενός επαγγελματικού σωματείου, προσφωνούνται μεταξύ τους σε επίσημες συνεδριάσεις με τις λέξεις αδελφέ και αδελφή.
Κοντολογής, η υπεράσπιση του Μάκ Λένναν ήταν αξιοθρήνητα αδύνατη. Εμενε ωστόσο ακόμα ένα σημείο που δεν το είχε πιάσει. Η αντίθεση ανάμεσα στις εξώγαμες και τις ενδόγαμες "φυλές", που πάνω της στηρίζεται όλο του το σύστημα, δεν ήταν μονάχα ακλόνητη, μα την αναγνώριζαν κιόλας σαν άξονα όλης της ιστορίας της οικογένειας. Παραδέχονταν ότι η προσπάθεια του Μάκ Λένναν να εξηγήσει αυτή την αντίθεση είναι ανεπαρκής και αντιφάσκει με τα γεγονότα που ο ίδιος απαρίθμησε.
Μα η αντίθεση η ίδια, το γεγονός ότι υπάρχουν δυό αλληλοαποκλειόμενα είδη από αυτοτελείς και ανεξάρτητες φυλές, όπου το ένα είδος έπαιρνε τις γυναίκες του μέσα στη φυλή, ενώ αυτό απαγορευόταν απόλυτα στο άλλο είδος - αυτά ίσχυαν σαν αδιαφιλονίκητο ευαγγέλιο. Δεν έχουμε παρά να συγκρίνουμε λ.χ. το "Origines de la famille" του Ζιρώ Τελόν (1874) και ακόμα το "Origin of Civilization" του Λώμποκ (4η έκδοση 1882).
Στο σημείο αυτό αρχίζει το κύριο έργο του Μόργκαν: "Ancient Society" (1877), το έργο το οποίο αποτελεί τη βάση τούτης της εργασίας. εκείνο που το 1871 ο Μόργκαν το διαισθανόταν απλώς θολά, αναπτύσσεται τώρα με πλήρη συνείδηση. Η ενδογαμία και η εξωγαμία δεν αποτελούν καμιά αντίθεση. Εξώγαμες "φυλές" δεν βρέθηκαν ως τώρα πουθενά.
Ομως τον καιρό που επικρατούσε ακόμα ο ομαδικός γάμος - και κατά πάσα πιθανότητα κάποτε επικρατούσε παντού - η φυλή διακλαδωνόταν σε μια σειρά ομάδες, τα γένη, με συγγένεια αίματος από τη μεριά της μητέρας. Μέσα στις ομάδες αυτές απαγορευόταν αυστηρά ο γάμος έτσι ώστε οι άντρες ενός γένους μπορούσαν βέβαια να παίρνουν τις γυναίκες τους μέσα από τη φυλή, και κατά κανόνα τις παίρνανε απ΄ αυτήν, μα έπρεπε να τις παίρνουν έξω από το γένος τους. Ετσι, ενώ το γένος ήταν αυστηρά εξώγαμο, η φυλή, που περιλάβαινε το σύνολο των γενών, ήταν άλλο τόσο αυστηρά ενδόγαμη. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο γκρεμιζόταν οριστικά και το τελευταίο υπόλειμμα του κατασκευάσματος του Μάκ Λένναν. Ο Μόργκαν όμως δεν αρκέστηκε σ΄ αυτό.
Το γένος των Ινδιάνων της Αμερικής του χρησίμεψε ακόμα για να κάμει τη δεύτερη αποφασιστική πρόοδο στο πεδίο που ερευνούσε. Στο γένος αυτό, που ήταν οργανωμένο σύμφωνα με το μητρικό δίκαιο, ανακάλυψε την αρχική μορφή απ΄ όπου αργότερα αναπτύχθηκε το γένος που ήταν οργανωμένο σύμφωνα με το πατρικό δίκαιο, το γένος όπως το βρίσκουμε στους αρχαίους πολιτισμένους λαούς. Το ελληνικό και ρωμαϊκό γένος, που έμενε αίνιγμα για όλους τους ως τότε ιστοριογράφους, είχε εξηγηθεί με το ινδιάνικο και έτσι είχε βρεθεί μια καινούργια βάση για όλη την πρωτόγονη ιστορία.
Αυτή η ανακάλυψη του αρχικού μητριαρχικού γένους σαν πρωβαθμίδας του πατριαρχικού γένους των πολιτισμένων λαών έχει για την προϊστορία την ίδια σημασία που έχει η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου για τη βιολογία και η θεωρία της υπεραξίας του Μάρξ για την πολιτική οικονομία. Εδωσε τη δυνατότητα στον Μόργκαν, για πρώτη φορά, να γράψει μια ιστορία της οικογένειας, όπου έχουν διατυπωθεί στις γενικές τους γραμμές, κι όσο το επιτρέπουν τα γνωστά σήμερα στοιχεία, τουλάχιστο οι κλασικές της βαθμίδες ανάπτυξης.
Είναι φανερό για όλους ότι μ΄ αυτό αρχίζει μια νέα εποχή στη μελέτη της προϊστορίας. Το μητριαρχικό γένος έγινε ο άξονας που γύρω του στρέφεται όλη αυτή η επιστήμη. Από τον καιρό που ανακαλύφθηκε, ξέρουμε προς ποια κατεύθυνση και για ποιο αντικείμενο πρέπει να ερευνούμε και πώς να ταξινομούμε τα αποτελέσματα της έρευνας. Και επομένως γίνονται τώρα στον τομέα αυτόν πολύ πιο γρήγορες πρόοδες απ΄ ότι γινόταν πριν εκδοθεί το βιβλίο του Μόργκαν.
Οι ανακαλύψεις του Μόργκαν έχουν τώρα αναγνωριστεί γενικά, ή μάλλον τις έχουν ιδιοποιηθεί οι ερευνητές της προϊστορίας, ακόμα και στην Αγγλία. Ομως σχεδόν σε κανένα δε βρίσκουμε την ανοιχτή ομολογία ότι στον Μόργκαν χρωστούμε τούτη την επανάσταση των αντιλήψεων. Στην Αγγλία αποσιώπησαν όσο ήταν δυνατό το βιβλίο του και τον ίδιο τον ξεφορτώθηκαν με συγκαταβατικούς επαίνους για τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς του εργασίες. Ενώ ξεσκαλίζουν με επιμέλεια τις λεπτομέρειες της περιγραφής του, αποσιωπούν επίμονα τις πραγματικά μεγάλες ανακαλύψεις του. Η πρώτη έκδοση του "Ancient Society" έχει εξαντληθεί.
Στην Αμερική δεν υπάρχει για τέτοια πράγματα συμφέρουσα κατανάλωση. Στην Αγγλία φαίνεται πώς το πνίξανε συστηματικά το βιβλίο και η μοναδική έκδοση αυτού του έργου, που άφησε εποχή, η έκδοση που κυκλοφορεί ακόμα στα βιβλιοπωλεία, είναι η γερμανική μετάφραση. Γιατί αυτή η επιφύλαξη, στην οποία είναι δύσκολο να μη δούμε μια συνωμοσία σιωπής, ιδιαίτερα απέναντι στα τόσα χωρία που αναφέρονται απλώς για λόγους ευγένειας και στις άλλες εκδηλώσεις συναδελφικότητας, από τους αναγνωρισμένους μας ερευνητές της προϊστορίας;
Μήπως γιατί ο Μόργκαν είναι αμερικανός και είναι πολύ σκληρό για τους Εγγλέζους ερευνητές της προϊστορίας το γεγονός ότι, παρά την εξαιρετικά αξιέπαινη επιμέλειά τους στη συλλογή του υλικού, είναι υποχρεωμένοι να καταφεύγουν σε δυό μεγαλοφυείς ξένους, στον Μπάχοφεν και στον Μόργκαν, για τις απόψεις που ισχύουν γενικά στην τακτοποίηση και ταξινόμηση αυτού του υλικού, με δυό λόγια για τις ιδέες τους; Τον Γερμανό θα μπορούσαν ακόμα να τον ανεχτούν, μα τον Αμερικανό; Απέναντι στον Αμερικανό ο κάθε Εγγλέζος γίνεται πατριώτης - είδα τέτοια τερπνά παραδείγματα στις Ενωμένες Πολιτείες.
Και σα να μην έφταναν αυτά προστέθηκε και το ότι ο Μάκ Λένναν ήταν, σα να λέμε, ο επίσημα αναγνωρισμένος ιδρυτής και αρχηγός της αγγλικής προϊστορικής σχολής. Ανάμεσα στους ερευνητές της προϊστορίας θεωρούνταν τρόπος καλής συμπεριφοράς να μιλάνε με το μεγαλύτερο σεβασμό για το τεχνητό ιστορικό του κατασκεύασμα, που από την παιδοκτονία οδηγεί στη μητριαρχική οικογένεια, μέσω της πολυανδρίας και του ληστρικού γάμου. Σε θεωρούσαν ανόσιο αιρετικό αν είχες και την παραμικρή αμφιβολία για το ότι υπάρχουν "φυλές" εξώγαμες και ενδόγαμες, που αλληλοαποκλείονται απόλυτα.
Επομένως ο Μόργκαν έκανε ένα είδος ιεροσυλία διαλύοντας σαν καπνό όλα αυτά τα καθιερωμένα δόγματα. Και μάλιστα τα διάλυσε με επιχειρήματα που αρκούσε η διατύπωσή τους για να γίνουν αμέσως ολοφάνερα τα πράγματα. Ετσι που οι θαυμαστές του Μάκ Λένναν, οι οποίοι ως τώρα τρίκλιζαν απελπισμένα μεταξύ εξωγαμίας και ενδογαμίας, αναγκάστηκαν να χτυπήσουν το κεφάλι τους και να φωνάξουν: Πώς μπορούσαμε νάμαστε τόσο κουτοί και να μην το βρούμε αυτό μόνοι μας από καιρό!
Κι αν δεν φτάνανε αυτά τα εγκλήματα για ν΄ απαγορεύσουν στην επίσημη σχολή κάθε άλλη μεταχείρισή του εκτός από ένα χλιαρό παραμέρισμά του, ο Μόργκαν έκανε να ξεχειλίσει το ποτήρι, όχι μόνο γιατί υπέβαλε σε κριτική τον πολιτισμό, την κοινωνία της εμπορευματικής παραγωγής, τη βασική μορφή της σημερινής μας κοινωνίας, μ΄ έναν τρόπο που θυμίζει τον Φουριέ, μα και γιατί μιλά ακόμη για μελλοντικό μετασχηματισμό αυτής της κοινωνίας με λόγια που θα μπορούσε να τάχει πει ο Κάρλ Μάρξ. Του άξιζε λοιπόν που ο Μάκ Λένναν τον κατηγορεί αγανακτισμένος ότι "η ιστορική μέθοδος του είναι απόλυτα αντιπαθητική" και πού ο καθηγητής κύριος Ζιρώ Τελόν, στη Γενεύη, το επιβεβαιώνει αυτό ακόμα και το 1884. Αν και ήταν ο ίδιος ο κύριος Ζιρώ Τελόν που το 1874 ("Origines de la famille") στριφογύριζε ακόμη αμήχανος μέσα στο λαβύρινθο της εξωγαμίας του Μάκ Λένναν, απ΄ όπου μόνο ο Μόργκαν τον απελευθέρωσε!
Για τις υπόλοιπες πρόοδες που χρωστά η προϊστορία στον Μόργκαν δε χρειάζεται να επεκταθώ εδώ. Στην εργασία μου βρίσκεται ότι χρειάζεται γι΄ αυτές. Τα δεκατέσσερα χρόνια που πέρασαν από την έκδοση του κύριου έργου του Μόργκαν πλούτισαν πολύ τα στοιχεία μας για την ιστορία της πρωτόγονης κοινωνίας της ανθρωπότητας. Στους ανθρωπολόγους, στους ταξιδιώτες και τους επαγγελματίες ερευνητές της προϊστορίας προστέθηκαν οι μελετητές της συγκριτικής νομολογίας που έφεραν άλλοι νέα στοιχεία και άλλοι νέες απόψεις.
Ετσι κλονίστηκαν ή και αχρηστεύθηκαν μερικές από τις υποθέσεις του Μόργκαν. Ομως πουθενά το νεοσυλλεγμένο υλικό δε μπόρεσε ν΄ αντικαταστήσει με νέες τις μεγάλες του κύριες ιδέες. Η τάξη που έβαλε ο Μόργκαν στην προϊστορία ισχύει, στις κύριές της γραμμές, ακόμα και σήμερα. Μάλιστα μπορεί να πει κανείς, την αναγνωρίζουν όλο και περισσότερο στον ίδιο βαθμό που κρατούν μυστικό το γεγονός ότι αυτός είναι ο αρχικός δημιουργός αυτής της μεγάλης προόδου…..
Λονδίνο: 16 του Ιούνη 1891
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου